قایق‌هایی که روی خاک خشک و ترک‌خورده سال‌هاست به گل نشسته‌اند؛ این تصویری است که در برابر دیدگان اهالی سیستان و بلوچستان و همسایگان لب‌های تکیده تالاب هامون هر روز همچون آینه دق نشسته است! اگر آب رودخانه هیرمند که از رشته کوه‌های هندوکش افغانستان جاری می‌شود به لب‌های هامون برسد، این تالاب جان می‌گیرد و مردم سیستان و بلوچستان هم از جان گرفتن هامونشان جان خواهند گرفت، اما با وجود توافقنامه‌های تاریخی میان ایران و افغانستان برای پرداخت حقآبه هامون، نه فقط این حقآبه به ایران داده نمی‌شود، بلکه احداث سد کمال خان در بالادست حوضه‌آبریز این رودخانه در کشور افغانستان از یک‌سو و ایجاد پمپ‌های متعدد در مسیر هیرمند برای تأمین آب کشاورزی در افغانستان نمی‌گذارد هامون هم از آب روخانه هیرمند لبی‌تر کند. حالا با روی کار آمدن دولت سیزدهم عزم جدی برای دریافت حقآبه ۸۵۰ میلیون متر مکعبی ایران از هامون طبق معاهده سال ۱۳۵۱ پیگیری می‌شود، اما آن‌طور که علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست خبر داده وزارت نیرو با همتایان خود در کشور افغانستان جلسه داشته،، اما این جلسات به نتیجه نرسیده‌است و طالبان حاضر نیست زیر بار پرداخت حقآبه هامون برود. روز گذشته هم رئیس‌جمهور ضمن تأکید بر پیگیری جدی موضوع حقآبه ایران از افغانستان، دستور داد سایر راهکارهای موجود برای تأمین آب شرب و کشاورزی مردم سیستان و بلوچستان در اولویت کاری وزارتخانه‌های مربوطه قرار گیرد. حالا وزیر نیرو بنا دارد شخصاً به افغانستان برود تا این ماجرا را پیگیری کند.
رودخانه هیرمند اصلی‌ترین منبع تأمین حقآبه تالاب هامون است. تأمین نشدن این حقآبه موجب خشک شدن تدریجی این تالاب شده‌است. خشکی هامون که از اوایل دهه ۷۰ شمسی آغاز شده و در سال‌های اخیر با شدت بیشتری پیش‌رفته، زمینه تغییرات منفی زیست‌بوم منطقه را مهیا کرده‌است تا جایی که نام این تالاب در «لیست تالاب‌های در معرض خطر» (مونترو) ذکر شده‌است. خشک‌شدن هامون علاوه بر ایجاد آسیب‌های گسترده به اقتصاد ایران و افغانستان زمینه بروز آسیب‌های گسترده محیط‌زیست منطقه را مهیا کرده و مرگ میلیون‌ها موجود زنده ساکن در این منطقه را رقم زده‌است. همچنین افزایش مشکلات ناشی از تولید ریزگرد نیز زندگی مردم در دو سمت مرز را با تهدید مواجه می‌کند. با تمام این‌ها طالبان که این روزها بر مسند قدرت در افغانستان تکیه کرده نمی‌خواهد زیر بار حقآبه توافقی هامون طبق معاهده ۱۳۵۱ برود.
بهمن ۱۳۹۹ نشستی بین ایران و افغانستان برگزار بر اساس توافقات مقرر شد سازه اندازه‌گیری مشترک برای تعیین حقآبه جمهوری اسلامی ایران ایجاد شود، اما اتفاق خاصی رخ نداد و بحران‌های سیاسی در افغانستان این ماجرا را مسکوت گذاشت. ۳۱ فروردین ماه امسال محمد مخبر، معاون اول رئیس‌جمهور به معاون خود و وزیر امور خارجه برای حقآبه هیرمند دستور پیگیری داد. حالا هم خود رئیس‌جمهور و وزیر نیرو وارد این ماجرا شده‌اند و بناست وزیر نیرو شخصاً برای حل مشکل حقآبه هامون ورود کند.
چالشی به قدمت تاریخ جدایی هرات از ایران
ریشه‌های چالش‌های هامون به زمان جدایی ایران از افغانستان باز می‌گردد. جدایی هرات از ایران در سال ۱۸۵۷ میلادی بر اساس معاهده پاریس و به دنبال آن خودداری حاکمان افغانستان از جاری شدن رود هیرمند به سوی ایران باعث شد مشکلات زیست‌محیطی زیادی در فرودست رود هیرمند و دریاچه هامون در سیستان و بلوچستان ایران به وجود آید. به همین دلیل از همان سال‌ها مسئله حقآبه ایران از رود هیرمند دغدغه سیاسیون و کشاورزان ایرانی بود.
از همان زمان معاهدات متعددی میان ایران و حاکمان افغانستان برای تأمین آب دریاچه هامون بسته شد که هر از گاهی دولت‌های مستقر در کابل به روش‌های مختلف آن را زیر پا گذاشتند.
در اواخر سال ۱۳۵۱ هجری شمسی قرارداد حقآبه ایران از رود هیرمند میان دولت‌های وقت افغانستان و ایران به امضا رسید که بر اساس آن مقرر شد در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب (معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال) سهم سیستان و بلوچستان و دریاچه هامون ایران باشد.
از اواخر سال ۱۳۷۰ هجری شمسی و با کاهش نزولات آسمانی، استفاده‌های غیرحرفه‌ای از آب هامون و ساخت سیل بند و سدهای انحرافی از جمله سد کجکی و کمال‌خان در افغانستان هر سال میزان ورودی آب به ایران کاهش یافت به طوری که منجر به خشک‌شدن دریاچه بزرگ هامون هفتمین تالاب بزرگ جهان شد.
عزم جزم برای حقآبه هامون
هر چند مقامات افغانستانی مدعی‌اند تغییرات اقلیمی و کاهش بارش در سال‌های اخیر، باعث کاهش جریان رود هیرمند و به تبع آن کاهش حقآبه ایران شده‌است، اما به طور کلی براساس آمارهای ماهواره‌ای، کاهش قابل‌ملاحظه و معنی‌داری در مقدار بارش در کل حوضه آبریز هیرمند در دوره ۱۹۸۳ تا ۲۰۱۶ رخ نداده و کاهش حقآبه ایران بر اساس معاهده ۱۳۵۱ به دلیل کاهش بارندگی، ادعای صحیحی نیست.
روز گذشته رئیس‌جمهور در جلسه هیئت دولت وزرای امورخارجه و نیرو را مأمور پیگیری حقآبه ایران از رود هیرمند کرد و گفت: «دولت مردمی در پیگیری حقوق ملت به هیچ عنوان کوتاه نخواهد آمد.»
علی‌اکبر محرابیان، وزیر نیرو هم در حاشیه جلسه هیئت دولت در جمع خبرنگاران با تأکید بر اولویت تقویت دیپلماسی آب و انرژی درسیاست خارجی با اشاره به مسئله هیرمند گفت: «در موضوع هیرمند، تاکنون طرف افغانستانی در کلام ابراز به تحقق حقآبه ایران را انجام داده که قدم مثبتی است، اما به هیچ عنوان برای ما کافی نیست.»
محرابیان با اشاره به برنامه‌ریزی برای تحقق حقآبه ایران در قالب معاهدات قانونی تأکید کرد: «در مسئله هیرمند ضرورت ایجاد می‌کند که شخصاً وارد روند مذاکرات شوم و برنامه‌ریزی برای سفر به افغانستان به منظور پیگیری این مسئله را در دستور کار داریم.»
سدهایی که راه آب را بر هامون سد کرده‌است
سد یا بندکمال‌خان یکی از پروژه‌های آبی و برقی افغانستان است که محل اختلاف با جمهوری اسلامی به دلیل کاهش آبگیری دریاچه هامون است. کار ساخت این سد از سال ۱۳۴۵ هجری شمسی آغاز شد، اما به دلایل سیاسی از جمله حمله شوروی سابق به افغانستان و حملات امریکا و متحدانش، سال‌ها نیمه‌کاره رها شد تا اینکه در سال ۱۳۹۰ مجدداً کار ساخت آن شروع شد و پنج سال پیش به بهره برداری رسید.
در مراسم افتتاح این سد، اشرف غنی رئیس‌جمهور وقت افغانستان در سخنانی جنجالی خطاب به ایران گفت: «اگر آب می‌خواهید باید نفت بدهید و اکنون کلید در دست افغانستان است.»
ساخت سد کمال خان و بندهای انحرافی آن در مسیرهای اصلی رود هیرمند که مانع از جاری شدن حتی سیلاب‌های فصلی به سوی دشت سیستان می‌شود در خشک‌شدن دریاچه هامون تأثیر بسزایی داشته‌است به طوری که از سد کمال‌خان با عنوان کابوسی برای هامون ایران نام می‌برند.
وزیر نیرو هم با اشاره به مشکلات گسترده احتمالی احداث سد کمال خان در کشور افغانستان می‌گوید: «قبل از احداث این سازه مسیر آب به گونه‌ای بود که به طور طبیعی از توسعه بعضی کانون‌های تولید گرد و غبار جلوگیری می‌کرد، ولی این سازه با تغییری که در مسیر آب می‌دهد، احتمال دارد موجب مشکلات زیست‌محیطی وسیع نه فقط برای ما بلکه برای خود افغانستان هم بشود.» افغانستان سدهای دیگری هم در دست ساخت دارد که با ساخت آن‌ها وضعیت زیست‌محیطی منطقه بیش از پیش تهدید می‌شود. به استناد جزئیات برنامه دولت افغانستان به منظور بهبود شرایط مدیریت منابع آب در این کشور، کار روی ۴۲سد بزرگ که عمدتاً روی رودهای مرزی افغانستان مستقر است، به همراه توسعه زمین تحت پوشش شبکه آبیاری از ۴/۲ میلیون هکتار به ۱/۳ میلیون هکتار در دستور کار دولت افغانستان است. این‌ها بخشی از سدهایی است که روی رودهای مؤثر در حوضه‌های آبخیز در ایران بسته می‌شود.
داوود میرشکار، مدیر کل حفاظت محیط‌زیست استان سیستان و بلوچستان گفته است: «دو سد ارغنداب و کجکی در بالادست رودخانه هیرمند قرار دارد و در ادامه به بند کمال‌خان می‌رسد. بند کمال‌خان یک خروجی دارد که باید آب را به سمت غرب جاری کند و پس از پرکردن تالاب‌های هامون در ایران، راهی «گود زره» درون خاک افغانستان شود، ولی افغانستان با دور زدن ایران و بدون در نظر گرفتن موضوعات زیست‌محیطی و حقآبه تالاب، آب بند کمال‌خان را مستقیم به گود زره هدایت کرده‌است. «گود زره» ۳۰سال آبگیری نشده‌است و هر آبی در آنجا به تلخاب تبدیل می‌شود و از بین می‌رود.»
منبع: روزنامه جوان
نظر شما