به طور نمونه در سوره زلزال می‌خوانیم «فمن یعمل مثقال ذره خیراً یره» به این معنا که خداوند هر عمل خیری را ولو کم باشد قبول می‌کند. به زبان ساده وقف یعنی بخشی از مال خود را ثابت نگه داشتن و از منافع آن استفاده کردن. منافعی که می‌تواند انتفاعی باشد، یعنی از خود مکان استفاده شود مانند مسجد، درمانگاه و... یا از منافع آن استفاده شود مانند اجاره دادن و خرج کردن اجاره‌بها در راستای انجام نیت خود. وقف همان کار خیری است که زمان ندارد و ماندگار است.

گفت‌وگوی ما با دکتر محمود احمدی زرمهری، رئیس اداره توسعه و ترویج وقف و نذر بنیاد بهره‌وری موقوفات آستان قدس رضوی پیرامون وقف و ارتباط آن با نیازهای روز جامعه است.

آستان قدس رضوی، دقیق در اجرای نیت واقف

دکتر احمدی زرمهری در ابتدا با بیان اینکه رویکردهای آستان قدس رضوی، در دوره تولیت حاج آقای مروی متفاوت شده است، می‌گوید: در اسناد بالادستی و سیاست‌های کلان ابلاغ شده آستان قدس رضوی، اصل ۲۷ به طور مشخص و مستقیم به توسعه موقوفات و افزایش آن اشاره دارد. در بحث کلان به افزایش بهره‌وری حوزه وقف و نذر اشاره داشته و اینکه بتوان بین منابع و مصارف آن در راستای نیت واقفان و ناذران ارتباط برقرار کرد. چرا که آستان قدس رضوی نهادی موقوفاتی است و منابعی که در اختیار دارد مبتنی بر وقف و نذر است.

او تشریح می‌کند: تسهیل فرآیند جذب موقوفات در چارچوب ضوابط و اولویت جذب موقوفات منفعتی در مسیر مأموریت‌های آستان قدس رضوی از این سیاست‌هاست. موقوفات منفعتی یعنی عواید حاصل از آن‌ها باید به مصارفی که در مجموعه آستان قدس رضوی متدوال است برسد. موقوفاتی که در حوزه حرم مطهر وجود دارد یا اقداماتی که در قالب نمازخانه‌ها یا زائرسراها ایجاد شده است همه از نوع وقف انتفاعی است یعنی قرار نیست منفعتی به آستان قدس رضوی برسد اما با آن‌ها خدماتی را به مردم و زائران ارائه ‌دهد که در شأن آستان قدس رضوی است. مانند اقبال مردم به نمازخانه‌ها و مجتمع‌های بین راهی آستان قدس رضوی که دلیل آن لمس و دیدن این خدمات مطلوب از نزدیک است.

این کارشناس وقف اضافه می‌کند: در ادامه به توسعه و نهادینه‌سازی فرهنگ وقف با ایجاد ساز و کار و تعاریف جدید در حوزه وقف و گفتمان‌سازی آن اشاره شده است. تبلیغ و ترویج وقف نیازی بود که در این سال‌ها نبودنش بیشتر احساس می‌شد. تا اینکه در ساختار جدید بنیاد بهره‌وری موقوفات در قالب مدیریت توسعه وقف و مشارکت‌های اجتماعی، اداره‌ای تحت عنوان توسعه و ترویج وقف و نذر ایجاد شده است تا به فراهم کردن قالب‌های تبلیغی و ترویجی و در نتیجه جذب واقف بیشتر بینجامد. ماده بعدی طراحی و اجرای نظام جذب منابع وقف با تأکید بر استمرار ارتباط با گروه‌های خاص و فعال‌سازی ظرفیت واقفان و خیرین داخل و خارج از ایران است. ارادتمندان به ساحت قدسی حضرت رضا(ع) ممکن است اتباع کشورهای مختلف باشند. البته مدیریت زائران غیرایرانی یا مدیریت بین‌الملل سازمان علمی و فرهنگی هم در این راستا کمک کرده اما در نهایت دنبال رویکردهایی هستیم که بتوانیم مخاطبان خود را در خارج از کشور با قالب وقف نزدیک و آن‌ها را جذب کنیم.

شفاف سازی بهتر، اعتماد سازی بیشتر

رئیس اداره توسعه و ترویج وقف و نذر به تکریم واقفان نیز اشاره کرده و می‌گوید: اصل بعدی یعنی تکریم واقفان، شفاف‌سازی و پاسخگویی به افکار عمومی در خصوص نحوه و کیفیت اجرای نیات واقفان نیز بسیار مهم است. زیرا هر چه شفاف‌سازی بیشتر و بهتر باشد، اعتمادسازی نیز بیشتر خواهد بود و اینکه مردم بدانند از منابع وقفی و نذری موجود به چه شکلی استفاده می‌شود. برای بحث تکریم نیز دستورالعمل تکریم واقفان و ناذران آماده شده و در قالب برگزاری همایش سالانه دستورالعملی نوشته شده که در شرف تصویب و ابلاغ توسط تولیت معزز است.

دکتر احمدی زرمهری ادامه می‌دهد: بند مهم دیگر تسهیل فرآیندها و ترویج فرهنگ وقف جمعی و مشارکتی با استفاده از ظرفیت‌های رسانه‌های گروهی و فن‌آوری‌های نوین و معرفی الگوهای جدید وقف در مسائل متحدثه و آینده‌نگری است. در آستان قدس رضوی، سابقه‌ای در خصوص وقف مشارکتی یا وقف جمعی نداشتیم. این کار اقدامی جدید بود و نیاز بر سنجش و آسیب‌شناسی تمام ابعاد داشت. به همین دلیل آیین‌نامه‌ای تنظیم و دستورالعملی نیز نوشته شد که بتوان در قالب وقف مشارکتی، زمینه جذب واقفان خردی که شاید منابع مالی از نوع غیرمنقول مانند زمین و ملک و... در اختیار نداشته باشند را آماده کرد تا آن‌ها هم بتوانند با قالب‌های وقف مشارکتی نام خود را در زمره واقفان رضوی جاویدان کنند.

او در مورد وقف مشارکتی نیز توضیح می‌دهد: در وقف مشارکتی، به طور نمونه یک واحد وقفی با مبلغ مشخصی پیشنهاد می‌شود تا هر فردی با اندک مبلغی بتواند در این وقف سهیم شود. این کار برای بعضی از پروژه‌های خاص آستان قدس رضوی قابل اجراست. این پروژه‌ها مانند سنگفرش‌های حرم مطهر، توسعه مهمانسرا، نمازخانه و مجتمع‌های بین راهی بخشی از نوع پروژه‌های انتفاعی است.

این فعال فرهنگی به اصل ۲۷ سیاست‌های ابلاغی تولیت آستان قدس رضوی نیز اشاره کرده و می‌افزاید: در نظام راهبری موقوفات مواد ۴۵، ۴۶ و ۴۷ به طور اختصاصی در مورد موقوفات و جذب آن است. اقدام بعدی در این زمینه، تدوین نظام راهبری موقوفات بوده و در ماده ۴۶ که به جذب موقوفات اشاره شده، مسئولیت‌هایی را متوجه بنیاد بهره‌وری موقوفات کرده است. مسائل تبلیغی و ترویجی و راهنمایی مخاطبان و خیرین تا حدی که این راهنمایی‌ها و مشاوره‌ها منجر به تولد وقف جدیدی شود. در بحث پذیرش وقف و خیرین، ساز وکارهایی در قالب دستورالعمل‌ها و شیوه‌نامه‌ها طراحی شده و سامانه آنلاین پذیرش درخواست‌های وقف به آدرس www.vaghfrazavi.ir نیز طراحی شده و منتظر رونمایی آن هستیم تا خیرین از سراسر کشور بتوانند درخواست‌های وقف خود را به راحتی ثبت کنند.

وقف‌هایی متناسب با نیاز روز جامعه

دکتر احمدی زرمهری خاطرنشان می‌کند: با توجه به اسناد بالادستی و سیاست‌های کلان ابلاغی نظام راهبری موقوفات، نیاز است در آستان قدس رضوی، رویکرد جدیدی داشته باشیم و به همین خاطر برای پذیرش وقف‌ها قالب‌هایی جدید تعریف کرده‌ایم. به طور نمونه در قالب وقف سلامت، به تأمین دارو و درمان زائران و مجاوران بپردازیم. یا در قالب وقف فرهنگی، تمامی وقف‌هایی که مصارف آن در امور فرهنگی حرم مطهر و حوزه‌های اقماری آستان قدس است، با کمک معاونت تبلیغات و سازمان علمی فرهنگی بتوانیم به جذب وقف‌هایی بپردازیم که مصارف و نیات آن امور فرهنگی باشد.

این کارشناس وقف به شکل جدیدی از وقف نیز اشاره کرده و بیان می‌کند: در بحث جذب وقف هر اتفاقی متأثر از شرایط مکانی و زمانی است. در نظرسنجی اخیرا مرکز ارتباطات و رسانه آستان قدس رضوی، هدف سنجیدن و برنامه‌ریزی برای وقف مشارکتی بود. درخواست مخاطبین فعال بودن آستان قدس رضوی در وقف اجتماعی بود. وقف اجتماعی به توانمندسازی محرومین می‌پردازد. خصوصاً در شرایط اقتصادی خاص اکنون، مردم احساس می‌کنند که آستان قدس رضوی با توجه به توانمندی حوزه اقتصادی می‌تواند کمک‌رسان باشد. اگر بخواهیم عمل به این خواسته را از منابع وقفی در نظر بگیریم باید وقف نامه‌ها مد نظرمان باشد و فقط استفاده از وقف‌نامه‌هایی که در متن آن‌ها هم نیت خاصی مشخص نشده، امکان صرف در این حوزه را دارد. در حال حاضر حوزه وقف اجتماعی تعیین شده و به مخاطبینی که به مدیریت توسعه یا کانون‌های خدمت رضوی در مراکز استان‌ها یا واحدهای تابعه معاونت وقف مراجعه می‌کنند، در این خصوص توضیح داده می‌شود.

وقف مشارکتی، فرصتی برای سرمایه‌های کوچک

رئیس اداره توسعه و ترویج وقف و نذر بنیاد بهره‌وری موقوفات آستان قدس رضوی ادامه می‌دهد: در وقف عمرانی حرم مطهر که شامل تمامی وقف‌نامه‌هایی با مصارف مربوط به امور عمرانی حرم مطهر است، دنبال موقوفاتی هستیم که عواید آن را در امور عمرانی حرم مطهر هزینه کنیم. وقت خدماتی حرم مطهر نیز شامل تمامی وقف‌نامه‌هایی است که مصارف آن مربوط به امور جاری مانند تنظیف، تعطیر، تعمیر، فرش و... است. علاوه بر این موارد در قالب وقف علم و فن‌آوری با تمام حوزه‌هایی که در این خصوص دخالت دارند، مانند دانشگاه‌های مختلفی که در مجموعه آستان قدس رضوی وجود دارد، مشورت شده و برای آن کارگروه‌هایی تعریف کردیم تا بتوانیم به وقف در حوزه علم و فن‌آوری کمک کنیم. وقف دیگر وقف حقوق معنوی مانند حق‌التألیف، حق نشر و چاپ، برند، حق اختراع و ابتداع، حق تصحیح، حق تصنیف و... را شامل می‌شود. همینطور وقف خدمت مانند وقف تخصص واقف در امور تدریس، وکالت، امور فنی و مهندسی، امور قضایی و... نیز بسیار مهم است.

او به وقف مشارکتی هم اشاره کرده و توضیح می‌دهد: ساز و کار جذب وقف‌های خرد خیرین در قالب مواردی مثل وقف مشارکتی یا همان جمعی و ویژه پروژه‌های خاص در حال پیگیری است. وقف سهام نیز از همان وقف‌های جدید است که مراحل ایجاد صندوق وقف سرمایه با همکاری شرکت کارگزاری بورس و سازمان بورس کشور در حال نهایی شدن است. وقف پول نقد نیز برابر استفتایی که از مقام معظم رهبری به عمل آمده و وقف سپرده‌های بانکی با هدف مشارکت در وقف‌های جمعی فراهم شد. این تنوع در جذب و تنوع در مصرف می‌تواند به جذب بیشتر واقفین کمک کند. هدف اصلی در تمام این مراحل اعتمادسازی و اعتمادآفرینی است.

دکتر احمدی زرمهری در پایان تاکید می‌کند: اگر چه تاریخی دقیق از اولین موقوفه یا نامی از اولین واقف حرم قدس رضوی وجود ندارد، اما بر اساس اسناد موجود مدت کوتاهی بعد از شهادت امام رضا(ع) در سال 203 هجری قمری وقف اموال به آستان قدس رضوی آغاز شده است. نهادی که اکنون آن را بزرگ‌ترین موقوفه جهان می‌دانیم و بیش از هزار سند و مدرک وقف در این آستان نگهداری می‌شود. وقف‌هایی که در این سال‌ها همه با توجه به نیاز روز انجام گرفته است. در سال‌های ابتدایی در قالب توسعه بنا و بعد از آن روشنایی، تنظیف، فرش و... تنوع نیات و مصارف زیادی در حوزه وقف وجود دارد به حدی که بیش از 900 نیت برای وقف موجود است.