نشست «رهیافت‌های اخلاقی از منظر مفسران و قرآن پژوهان» امروز دوشنبه ۲۸ فروردین‌ماه، از سوی انجمن علمی معارف اسلامی دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد. فروغ پارسا، دانشیار مطالعات قرآنی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در این نشست سخنرانی کرد. در ادامه گزیده سخنان وی را می‌خوانید؛
گفتمان، نظامی است که شیوه ادراک انسان از واقعیت را مقید و محدود می‌کند. این کلمه، در ترجمه دیسکورس است که اولین بار توسط داریوش آشوری ساخته شده است. گفتمان در علوم مختلف همانند فلسفه، انسان شناسی، جامعه شناسی و ... کاربرد دارد و به گونه‌ای است که در ذهنیت افراد اثر می‌گذارد و به صورت ناخودآگاه ذهنیت افراد جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در چهار دهه اخیر یعنی بعد از انقلاب اسلامی شاهد پیدایی گفتمان این همانی دیانت و سیاست و غلبه آن در فضای فرهنگی خودمان بوده‌ایم. این گفتمان بدین معنا است که دین و سیاست به معنای هم هستند. در این دیدگاه، آیات قرآن با توجه به مصالح سیاسی تفسیر می‌شوند. بنده در مقاله‌ای خصوصیات و مولفه‌های این گفتمان و تأثیر آن بر مطالعات تفسیری را مورد بررسی قرار داده‌ام.

رهیافت اخلاقی به قرآن

امروزه با رهیافت اخلاقی به قرآن مواجه هستیم و بنده بنا دارم در مورد آن توضیحاتی ارائه دهم چراکه با توجه به واقعیات امروز، توجه به آن یک ضرورت اجتماعی است. اگر بخواهیم دقت و تأملی در این رهیافت اخلاقی داشته باشیم قبل از هر چیز باید مبانی و خاستگاه‌های این رهیافت را مورد بررسی قرار دهیم. مهمترین مبنای این رهیافت به قرآن کریم، خود آموزه‌های اخلاقی یعنی پربسامد بودن آموزه‌های اخلاقی قرآن است. قرآن کریم اعلام می‌کند که این کتاب، کتاب هدایت و به دنبال تزکیه روح و پالایش نفوس انسانی است.

معتقدان به این رهیافت تفسیری معتقدند قرآن کتاب ادبیات نیست هرچند زیبایی‌های ادبی دارد. همچنین کتاب جامعه شناسی، مردم شناسی، سیاست و تدبیر مُدُن و مدیریت بر جامعه نیست و اساسا اینکه تصور کنیم یک کتاب مقدس به دنبال مباحث ادبی باشد منطقی نیست چون این با خصوصیت یک کتاب مقدس که قرار است جهانشمول باشد در تضاد و تناقض است. به اعتقاد این گروه، ادبیات یک دانش بشری است و ابداع‌کننده‌ای داشته است و این دانش در طول تاریخ تحول و تطور پیدا کرده‌ است. همچنین سایر دانش‌ها نیز دانش‌هایی انسانی هستند که در طول تاریخ، تطورات انسانی داشته‌اند بنابراین آنها معتقدند که خدای متعال واضع علم اخلاق است.

تعریف اخلاق

در تعریف اخلاق گفته شده که به معنای قوا و صفات درونی و روحی و باطنی انسان است که وی را به کارهای نیک و بد دعوت می‌کند. آن قوایی که انسان را به کارهای خوب دعوت می‌کند فضایل اخلاقی و آنچه انسان را به کارهای بد دعوت می‌کند رذایل اخلاقی هستند. به اعتقاد فیلسوفان و متکلمان ما، حُسن و قبح امور، ذاتی هستند و به وضع و قرارداد از سوی انسان نیستند. اینکه صداقت امری خوب و دزدی امری بد و صبر و بردباری اموری خوب یا تجاوز امری بد است، ناشی از ذاتی بودن این صفات است و اینها اموری هستند که خدای متعال آنها را وضع کرده است بنابراین بسیاری معتقدند که دانش اخلاق، ریشه در امر الهی دارد لذا باید با چنین رهیافتی به تفسیر قرآنی بپردازیم چون بسامد آموزه‌های اخلاقی در قرآن زیاد است.

قرآن کریم در آیات مختلف این مسئله را مورد تأکید قرار داده و آشکارا توضیح داده که اساسا رسالت این کتاب، توجه به تزکیه و پالایش روح و روان انسان است. در آیه دوم سوره مبارکه جمعه آمده است: «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُبِینٍ؛ اوست خدایی که میان عرب امّی (یعنی قومی که خواندن و نوشتن نمی‌دانستند) پیغمبری بزرگوار از همان مردم برانگیخت که بر آنان آیات وحی خدا تلاوت می‌کند و آنها را (از لوث جهل و اخلاق زشت) پاک می‌سازد و شریعت و احکام کتاب سماوی و حکمت الهی می‌آموزد و همانا پیش از این همه در ورطه جهالت و گمراهی آشکار بودند.» در آیه ۱۶۴ سوره آل عمران نیز آمده است: «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُبِینٍ؛ خدا بر اهل ایمان منّت گذاشت که رسولی از خودشان در میان آنان برانگیخت که بر آنها آیات او را تلاوت می‌کند و آنان را پاک می‌گرداند و به آنها علم کتاب (احکام شریعت) و حقایق حکمت می‌آموزد، و همانا پیش از آن در گمراهی آشکار بودند» در همه این موارد بر رسالت پیامبر در راستای تزکیه انسان اشاره شده است. در آیات ۹ و ۱۰ سوره شمس نیز مسئله تزکیه مورد توجه قرار گرفته است و خداوند تأکید دارد کسانی رستگار می‌شوند که روح خود را تزکیه کنند.

چگونه فضایل و رذایل اخلاقی را احصا کنیم

از نظر قرآن کریم دایره رذایل اخلاقی و صفات مذموم و نکوهیده بسیار وسیع است بنابراین نباید تصور کنیم خدای متعال فقط قتل و غارت و تجاوز را کاری مذموم دانسته است. خدای متعال در قرآن فرموده است: «لَا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ ۚ وَکَانَ اللَّهُ سَمِیعًا عَلِیمًا؛ خدا دوست نمی‌دارد که کسی به گفتار زشت (به عیب خلق) صدا بلند کند مگر آن که ظلمی به او رسیده باشد، همانا که خدا شنوا و داناست» (نساء/۱۴۸) یعنی خداوند حتی داد و فریاد زدن ما را هم دوست ندارد بنابراین باید دقت کنیم دایره اخلاق مداری در قرآن کریم بسیار وسیع است و ما اگر به دنبال این باشیم که متخلق به اخلاق قرآنی باشیم باید برای ما بسیار اهمیت داشته باشد به این ریزه‌کاری‌هایی که قرآن به آنها اهمیت داده است اهمیت دهیم.

حال چگونه این فضایل و رذایل اخلاقی را احصا کنیم؟ اگر بخواهیم جوابی ساده بدهیم باید بگوییم که به آیات قرآن که رجوع کنیم و کلیدواژه «حُب» را نگاه کنیم می‌توانیم به جواب این سؤال دست پیدا کنیم. وقتی خداوند می‌گوید «ان الله یُحِب» منظور این است که هرچه خداوند دوست دارد از فضایل اخلاقی هستند. همچنین در جاهایی که از جمله «ان الله لا یُحِب» استفاده می‌کند به ما اشاره می‌کند که خداوند چنین مواردی را دوست ندارد و اینها از رذایل اخلاقی هستند. بر این اساس می‌توان با دقت در آیات قرآن، مجموعه رذایل و فضایل را دسته‌بندی کرد چنانچه قبلا چنین اتفاقی نیز از جانب مفسران قرآن کریم صورت گرفته است.

انتهای پیام