نشسته‌ای جایی گوشه رواقی، وسط صحنی، جایی که پنجره‌ای رو به ضریح دارد، جایی که گنبد و گلدسته‌ها را می‌بینی. فرقی ندارد کجای حرم باشی. هرجا باشی، هنر می‌بینی و نور و عرفان و اشراق. جایی بین کاشی‌ها که چشمت را اسیر کرده‌اند می‌بینی که گل و مرغ‌ها و اسلیمی‌ها و برگ‌هایی بالا رفته اند و همانجا احادیث قدسی و اسماءالحسنی، آیات قرآن، احادیث ائمه، غزل‌ها و قصیده‌های فارسی، مدح و ثنا و البته نام‌هایی را هم می بینی که سعی کرده‌اند خودشان را و نام‌شان را به برکت قداست این بنای محترم زنده نگه‌دارند. نام مردان و زنانی که جایی از این حرم مطهر بنایی را وقف و نذر کرده‌اند یا ساخته‌اند یا در زیبایی‌اش هنری به‌جا گذاشته‌اند. کتیبه‌هایی که حرف‌هایی چند صد ساله با ما دارند و از هر روزگاری که به‌جا مانده‌اند یادگاری گذاشته‌اند.

کتیبه‌ها چه می‌گویند

چیزی که ما می‌بینیم یک نام است و یک شعر و یا سخنی پر ارزش. اما تاریخ به ما می‌گوید کاشیکاری‌ها و نقش و نگارهای حرم یادگار هنرمندان دوره خوارزمشاهی است. در دوره سلطان محمد خوارزمشاه، دو استاد کاشی‌کار بودند به اسم‌های " محمدبن‌ابی‌الحسین کاشانی" و " ابوزید نقاش" که مامور شدند دور تا دور حرم و محراب‌ها و رواق‌ها را کاشی‌کاری کنند. آن‌ها هم کتیبه‌ها را ساختند و کاشی‌ها را نقش زدند. بعدها در دوره صفوی کتیبه‌نویسی بیشتر شد. حالا کتیبه‌های زیادی از دوره صفویه، زندیه و افشاریه و قاجار و پهلوی اول به جا مانده است.

کتیبه‌هایی که در حرم امام رضا(ع) بر روی کاشی‌ها نقش بسته‌اند یا آیات قرآن هستند یا به کتیبه‌های حدیثیه معروفند که حدیثی از پیامبر(ص) و ائمه علیهم‌السلام است و یا کتیبه‌هایی هستند که تاریخی‌اند. کتیبه‌های تاریخی معمولا دستور و حکمی را در خودشان دارند. البته کتیبه‌هایی که شامل یک شعر زیبا در مدح امام رئوف است و کتیبه‌هایی که اطلاعاتی از تعمیر و ساخت سازه و بنا در قسمتی از حرم را داده و نامی از سازنده و واقفش دارد را هم می شود به این تقسیم‌بندی کتیبه‌ای اضافه کرد.

کلام خدا بر در و دیوارهای حرم

اگر یکی از روزها در خلوتی زائرها در روضه منوره نشسته باشید به خواندن زیارت، حتما چشم‌تان به سوره واقعه خورده است که در اطراف روضه منوره حک شده است. آیات قرآن در قسمت‌های مختلف حرم بر روی کتیبه‌های زیادی نقش زده شده‌اند. کتیبه نقش آیه "هل اتی" با خط ثلث هم از همین کتیبه‌های قرآنی حرم مطهر است. کتیبه ای هم که شامل آیات سوره جمعه است در زیر سقف گنبد حرم است و یادگار یکی از خوشنویسان دوره صفوی به نام علیرضا عباسی. از اسناد موجود درباره کتیبه‌ها مشخص می‌شود که آیه "انا فتحنا" آیه تطهیر، چند آیه از سوره نور، یک آیه از سوره احزاب، آیه هایی از سوره کهف و انسان و آیت الکرسی هم روی سنگ‌ها یا کاشی های پایین دیوارهای حرم نصب بوده است.

این‌ها فقط چند نمونه از آیات قرآن هستند که روی کتیبه‌های حرم حک شده‌اند:

*بسم ا….الرحمن الرحیم انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنو الذین یقیمون الصلوه و یوتون الزکوه و هم راکعون.»

*یا ایهالذین آمنو لاتتخذوا و الذین اتخذو دینکم

*بسم‌الله الرحمن ارحیم اقم الصلوه لدلوک الشمس الی غسق اللیلتا و اجعل لی من لدنک سلطان نصیرا.»

*بسم‌الله الرحمن الرحیم شهدالله انه، لاالله الا هو، تا ان الدین عندالله الاسلام

*لااله الا الله، محمدرسول الله

*قد افلح المومنون تا هم العادون

*ان الحسنات یذهبن السیات تا لا یضیع اجرالمحسنین

*سبحان ربی العظیم و بحمده

و... 

آیات زیر قبه

زیرطاق گنبد در روضه منوره هم از آن قسمت هایی است که همیشه هنرمندی در دوره‌های مختلف تاریخی کاری بزرگ روی آن انجام داده است. مثلا در سال ۹۲۲ شمسی آقا حسن نقاش هراتی که شاگرد کمال‌الدین بهزاد می‌شود، زیر گنبد را با طرح‌ها و نقش‌ها زیبایش هنرمندانه نقاشی می‌کند و در کتیبه‌ای که برای کارش تهیه کرده‌ بود، این شعر را می‌نویسد: «حَسَن به گرد دَرَت گشته بر طریق طواف/ تو کعبه‌وار همه حاجتش روا کردی». حالا هم نقش زیر طاق گنبد ترنج هایی هشت‌گوشه حاوی آیاتی از قرآن هستند. خطوط این ترنج ها برجسته و از جنس برنز با لایه آب‌طلا است و اطرافش سوره یاسین به خط کوفی نوشته شده است.

در محراب دیوار جنوب شرقی حرم به خط کوفی برجسته، آیه «إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ» نوشته شده است. همچنین چند نمونه از اسماءالحسنی و کتیبه‌هایی با این متون را می‌شود در گنبد، محراب‌ها و طاق‌ها دید که همگی با خط ثلث درباره آیات قرآن هستند.

اینجا احادیث و کلام ائمه نقش دیوارند

قسمتی از حدیث سلسلةالذهب نیز بر روی سنگی با قلم سیاه خوشنویسی شده است. البته کتیبه‌ای هم شامل «دعای جوشن کبیر» بین دارالاسلام و گنبد حاتم‌خانی نصب بوده که گویا بر ۱۴ قطعه سنگ مرمر و به خط ثلث حکاکی شده بوده است.

بعضی از احادیثی که بر روی کتیبه‌ها هستند:

*اخوک من ساواک فی الشده: برادرت کسی است که در سختی‌ها با تو برابری داشته باشد.

*قلب الأحمق فی فیه و لسان العاقل فی قلبه: دل نادان در دهان او است و زبان دانا در دل او قرار دارد.

*کفر ان النعمة مزیلها: کفران نعمت نعمتها را از بین می برد.

*من طلب شیئا و جد و جد و من قرع بابا و لج ولج: هرکس دنبال چیزی را بگیرد و کوشش نماید آن را می‌یابد و هرکس در خانه‌ای را بگوید و اصرار ورزد آن در باز می‌گردد.

*زدنی غباتزد دحبا: مرا روز در میان زیارت کن که موجب زیادی محبت خواهد شد.

*الجنة تحت أقدام الامهات: بهشت زیر پای مادران قرار دارد.

کتیبه‌های از شعر و عشق

همان‌طور که گفتم، کتیبه‌های حرم مطهر فقط آیات قرآن و احادیث نیستند و اشعار ادبی و احساسی زیادی هم روی کتیبه‌ها دیده می شوند که روی دیوارهای صحن انقلاب یا همان صحن عتیق حرم و در طلاکاری ایوان طلا هستند. قصیده‌ای در مدح امام به این عنوان در همین ایوان دیده می شود:

حبذا زین منظر عالی که فردوس برین/ بر در صحنش چو زائر از صداقت جبهه ساست

آسمان زین آستان فیض سعادت می‌برد/ وز فضایش عالم انوار در کسب ضیاست

چشم انجم روشن از گرد و غبار درگهش/ دیده سیاره را مانند ثابت توتیاست

یکی از مکان‌هایی که کتیبه‌های زیادی در آن وجود دارد. رواق" دارالحفاظ" است، در این رواق هم کتیبه‌های قرآنی زیادی وجود دارد و هم کتیبه‌هایی شامل احادیث و دعا و البته اشعار زیادی در مدج امام رئوف. قصیده ای از «حکیم قاآنی شیرازی» در مدح امام رضا(ع) در حرم مطهر موجود است که مربوط به دوره قاجار است و از بهترین کتیبه‌های ادبی حرم مطهر است. با این شعر زیبا:

زهی به منزلت از عرش برده فرش تو رونق/ زمین ز یمن تو محسود هفت کاخ مطبق

تویی که خاک تو با آب رحمت است مخمر/ تویی که فیض تو با فر سرمد است ملفق

چو دین احمد مرسل مبانی تو مشید/ چو شرع حیدر صفدر قواعد تو موثق

ز هر چه عقل تصور کند فضای تو اوسع/ ز هر چه وهم تخیل کند بنای تو اوثق

ز آستان تو حصنی است نه سپهر معظم/ ز خاکروب تو گردی است هفت کاخ مروق

کدام مظهر بی‌چون بود به خاک تو مدفون/ که از زمین تو خیزد همی خروش اناالحق

حصانت تو بر از صد هزار حصن مشید/ رزانت تو بر از صد هزار کوه محلق

ز بس رفیعی و محکم ز بس منیعی و معظم/ به راستی که خموشی است در ثنای تو اوفق...