حجت‌الاسلام و المسلمین محسن الویری، استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع)، روز گذشته و در نشست «تاریخ از نگاه اهل بیت(ع)» گفت: درباره دلالات تاریخی روایات دو کار متفاوت می‌توان انجام داد گرچه دو کار با هم همپوشانی دارند؛ اول پرداختن به مطلق بحث تاریخ در روایات است یعنی مضامین تاریخی روایات را بررسی کنیم و تاریخ را در روایات بازنمایی کنیم که بنده در مقاله‌ای به تفصیل به آن پرداخته‌ام. مثلا امام(ع) در پاسخ به سؤالی به موضوعی اشاره دارند که برای ما گره‌گشایی زیادی دارد.

وی افزود: ساحت دوم تاریخ از نگاه اهل بیت(ع) است یعنی دنبال این هستیم که بدانیم 14 معصوم به تاریخ چه نگاهی داشتند و در این حالت، دلالت‌های تاریخی سلسله راویان به کار ما نمی‌آید و این قلمرو پژوهشی اخص از رویکرد اول است.

الویری بیان کرد: ما می‌خواهیم بدانیم ائمه چه مباحثی را در پیوند به گذشته ارائه داده‌اند و چرا و بیشتر به چه موضوعات تاریخی توجه کرده‌اند؛ اهداف ما هم از این کار چند مورد است از جمله اینکه چون شاهد کم‌توجهی به دلالت‌های تاریخی میراث دینی در فضای دانشگاهی و حوزوی هستیم، زیرا ما به حرف‌های تاریخی معصومان کمتر توجه کرده‌ایم تا سخنان علما، بنابراین هدف ما رفع این خلا است. 

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) اظهار کرد: هدف دوم هم در راستای اسلامی‌سازی علوم انسانی است که البته در این جا با محوریت دانش تاریخ انجام می‌شود؛ البته بنده از واژه تاریخ اسلامی به خاطر برخی کژتابی‌ها استفاده نمی‌کنم ولی هدف، اسلامی‌سازی دانش تاریخ است. 

اسلامی‌سازی علوم؛ پرسشی بنیادین در جهان اسلام

وی افزود: این مسئله که دانش به چه معنا می‌تواند اسلامی باشد مهمترین و بنیادی‌ترین پرسش در کشور و جهان اسلام است و اگر ما پاسخ شتاب‌زده بدهیم کمکی نکرده‌ایم و وضع بدتر هم می‌شود لذا باید سخن علمی و قابل فهم برای محققان و مخاطبان ارائه دهیم.

الویری با بیان اینکه این دغدغه از دغدغه‌های گروه تاریخ دانشگاه باقرالعلوم است لذا باید به این پرسش جواب دهیم که ائمه و قرآن چه نگاهی به تاریخ دارند، تصریح کرد: بحث تاریخ در قرآن و در کنار آن تاریخ در روایات هم با این رویکرد در دستور کار گروه تاریخ دانشگاه باقرالعلوم قرار دارد و اگر این کار به نتیجه برسد به راهکار اسلامی‌سازی تاریخ پی خواهیم برد.

وی با بیان اینکه خروجی نهایی طرح به پاسخ این پرسش کمک می‌کند که دانش تاریخ به چه معنا می‌تواند اسلامی باشد و نوع نگاه 14 معصوم به تاریخ در اینجا اهمیت ویژه دارد، اظهار کرد: این طرح با یک دوره آموزشی از چند سال قبل آغاز شد ولی به علت کرونا کار متوقف شد و از مهرماه 1399 مجددا کار به صورت مجازی شروع شد و جلسه امروز هم در این راستا تشکیل شده است و تاکنون 87 جلسه در این عرصه داشته‌ایم. 

الویری گفت: کار را از روایات بحارالانوار شروع کرده‌ایم و وقتی به درک روشنی از کار رسیدیم آن را در معرض نقد سه گروه به عنوان مخاطب قرار دادیم؛ اول کسانی که در حیطه فناوری اطلاعات کار کرده‌اند تا کاستی‌ها را از این منظر اصلاح کنند. گروه دوم حدیث‌پژوهان بودند چون کار ما بر پایه روایات است و دسته سوم تاریخ‌پژوهان هستند که نقدهای آنها هم دریافت شده و می‌شود.

بررسی روایات از زاویه نگاه اهل بیت(ع) به تاریخ

استاد تاریخ اسلام حوزه علمیه بیان کرد: ما بحار را مبنای کار  خودمان قرار داده‌ایم و در دو سال حدود دو جلد را کار کرده‌ایم و معتقدیم وقتی هسته اولیه کاملا به هم‌زبانی برسند هسته‌های فرعی بیشتری تشکیل خواهد شد و کل بحارالانوار در زمان کمتری بررسی خواهد شد یا اگر یک شیوه‌نامه اجرایی مناسبی یافتیم ممکن است هر صفحه بحار در اختیار یک محقق قرار بگیرد تا در طول 5 سال خاتمه یابد.

وی تاکید کرد: البته در اینجا چالشی هم داریم و آن این است که خروجی ما در قالب یک سی‌دی  ارائه می‌شود و این برای مخاطبان ما کارآیی زیادی ندارد و باید در فضایی ارائه شود که در حین و پایان کار، کاربران مشتاق، به آسانی به این اطلاعات دست یابند.

فرایند تحقیق در بحارالانوار

همچنین راحله ضائفی‌، پژوهشگر تاریخ اهل بیت(ع) در سخنانی به روش این کار پرداخت و گفت: شیوه آماری و دستی دو روشی است که در این تحقیق مورد استفاده قرا می‌دهیم؛ تحلیل کمی و کیفی و ترکیبی از این دو را هم در ارزیابی مدنظر داریم.

وی با بیان اینکه برای تجزیه و تحلیل داده‌ها ناگزیریم از نرم‌افزارهای پژوهشی استفاده کنیم که دشواری‌هایی دارد و گاهی سبب دلسردی محققان می‌شود، افزود: از این رو برای اینکه سهولت در امر پژوهش ایجاد کنیم نرم‌افزارهای پرکاربرد تحلیل مانند اس پی اس اس را مورد استفاده قرار دادیم. 

ضائفی بیان کرد: برنامه‌های مختلفی در دنیا در پژوهش‌های کیفی و نمادها و داده‌هایی که می‌توان به یک برنامه داد، وجود دارد ولی در ایران عمدتا مکس کیودا بیشترین کاربرد را در زبان فارسی دارد. این نرم‌افزار محیطی است که براساس داده‌ها کدگذاری می‌کنیم و هدف هم این است که در استفاده از متن سهولت بیشتری ایجاد کنیم.

وی ادامه داد: رویکردهای این برنامه استقرایی و قیاسی است و از ابتدا می‌توانیم محورهای مورد نظر را به نرم‌افزار بدهیم و هم می‌توان از متن شروع کرد و هر دو مقوله در این نرم‌افزار وجود دارد؛ این نرم‌افزار در تجزیه و تحلیل و ارائه داده‌ها پویاست و در شاخه‌های علوم اجتماعی، انسانی و پزشکی کاربرد دارد و هر روز هم قابلیت جدیدی به آن اضافه می‌شود. 

ضائفی گفت: در روش داده‌بنیاد، موارد زیادی دیده شده است که حتی در علوم حدیث کمک زیادی کرده است زیرا محقق با حجم زیادی کد روبروست که وقتی گروه‌بندی کند کار تسهیل خواهد شد. در این روش حتی صوت و زیرنویس را به راحتی در اختیار محقق قرار می‌دهد و جذابیت و خلاقیت را در محقق تقویت می‌کند و صفحه‌ای که در اختیار او قرار می‌دهد تجزیه و تحلیل و ارائه نتایج را برای او دلنشین می‌کند.

این پژوهشگر افزود: در تمامی رشته‌ها و گرایشات از این برنامه استفاده می‌شود و بسیار هم کاربردی است و گرافیکی که در آن کار شده است پیچیدگی و ارتباطات خاص را نشان می‌دهد و اشکال مختلفی را هم به صورت پیش فرض دارد.

ضائفی گفت: در معجم‌های مرکز کامپیوتری علوم اسلامی(نور)، نمایه‌هایی که برای هر موضوع اختصاص یافته بود بیشتر به صورت واژه است و نه مفهومی و یا موضوعات آن به صورت کلی است که همه مباحث بحارالانوار را شامل می‌شود ولی مباحث مفهومی که مدنظر ما بود ارائه نمی‌شود لذا در بحث نگاه اهل بیت به تاریخ کارآیی چندانی برای ما ندارد.

فرایند کدگذاری در تحقیق تاریخ از نگاه اهل بیت(ع)

در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین رسول چگینی، پژوهشگر امامت هم گفت: ما همه کدها را به دو عنوان  مباحث نظری و رویدادهای تاریخی تقسیم کرده‌ایم؛ مباحث نظری به معنای علم تاریخ است یعنی مباحث علم تاریخ را از دل روایات بیرون می‌آورد و بخش دوم هم رویدادهای تاریخی است.

 وی افزود: مباحث نظریه تاریخ هم به دو دسته هستِ تاریخ و نگاه به تاریخ و شناخت رویداد تقسیم شده است؛ یعنی قوانینی که در طول تاریخ جاری بوده است، مثلا کنشگران تاریخی، اقدامی تاریخی انجام داده باشند؛ در قوانین، قوانین مشروط و مطلق داریم که مطلق یعنی قانونی که قرار است در سراسر تاریخ رخ دهد و تکرار شود.

وی ادامه داد: مثلا امتداد اجتماعی آموزش نیکی‌ها که عباراتی از اهل بیت(ع) در این زمینه داریم، ما را به این معنا می‌رساند از جمله امام صادق(ع) فرمودند کسی که خیری را بیاموزد پاداش کسی که عمل می‌کند را می‌گیرد. این قانونِ مشروط تاریخی است یا خالی نبودن زمین از حجت یک قانون تاریخی مطلق است.

چگینی تصریح کرد: کنشگران تاریخی هم به دو دسته بشری و غیربشری تقسیم می‌شوند و فرشته و حیوان و جن همان کنشگران غیرانسانی هستند که در لسان اهل بیت(ع) به کنشگر تاریخی معرفی شده‌اند؛ این کنشگران هم اهل حق و هم باطل هستند.

وی ادامه داد: در بحث رویدادهای تاریخی هم نقل قول‌ها مطرح می‌شود؛ مثلا نقل امام صادق(ع) از امام سجاد(ع)، یک گزاره تاریخی است یا هر چیزی که اهل بیت(ع) از گذشته خود مطرح فرموده‌اند شامل مؤلفه گزاره تاریخی است. بخش دیگر رویدادهای زمان اهل بیت(ع) است مثلا در دوره امام علی(ع) چه اتفاقاتی رخ داده است؟ یا مثلا امام صادق(ع) مطلبی را از زمان امام علی(ع) نقل کرده است که در واقع هم نقل قول است و هم بیان یک رویداد از گذشته.

چگینی بیان کرد: یکسری مطالب هم با عنوان تاریخ اجتماعی بیان شده است مثلا از ابزاری که در قدیم برای نوشتن استفاده می‌شده است مثلا برای نوشتن «بسم الله» و اینکه چگونه آن را بنویسیم؛ در مجموع مطالبی که در کدها جمع شده 1100 کد در یک جلد و نیم بحارالانوار است یعنی هر جلد 700 کد دارد.