شاید سالها قبل، نگاه مردم به مسئله مداحی و روضه خوانی بانوان مانند امروز روشنفکرانه نبود. کمتر روضه خانگی از زنان روضه خوان برای منبر استفاده می کردند. اما با ورود خانمها به این   عرصه و آموزش هایی که داده شد، مسئله مداحی و روضه خوانی زنان رنگ و لعاب دیگری پیدا کرد. کم کم پای آنان به مجالس خانواده های سنتی تری که فقط از حضور آقایان روضه خوان استفاده می کردند، باز شد و توانستند جای پای خود را محکم کنند. سازمان ها و نهادهای فرهنگی- تبلیغی نیز پای کار آمدند و به سامان دهی و آموزش این قشر همت گماشتند. خانم بحرالعلومی طباطبایی یکی از همان بانوان مداح است که در مدرسه عالی مطهری تحصیل کرده و علاوه برصدا، سواد خوبی برای مداحی و روضه خوانی دارد.

سیده وحیده بحرالعلومی طباطبایی که مداحی و روضه خوانی در خانواده آنها مرسوم بوده و سینه به سینه به نسل بعدی منتقل شده، می گوید 12 سال است که مداحی می کند. روضه خوانی برای امام حسین را افتخار خود می داند و در تمام کلام از معرفت، شناخت و اخلاص در کارحسینی می گوید. او آنقدر نسبت به این حرف خود معتقد است که باوجود بارداری آنهم در ماه پایانی، در دفتر کارم حاضر می شود تا میهمان خیمه در محرم امسال باشد.

*از تبار روضه خوان حسین(ع)

سید وحیده بحرالعلومی طباطبایی هستم.  سال ۱۳۶۸در خانواده ای روحانی و روضه خوان حسین(ع) به دنیا آمدم. دوازده سال است که به صورت حرفه‌ای مداحی را دنبال کرده‌ام. از همان کودکی به روضه خوانی علاقمند بودم. از برنامه های مدرسه مداحی و روضه خوانی را شروع کردم. من هیأت بزرگ شدم و به همین دلیل به این کار عشق می ورزیدم. البته این مسئله ریشه خانوادگی هم دارد و دو پدر بزرگ من روحانی و روضه خوان حسین(ع) بودند. برادرم نیز مداح هستند. همه چیز را به صورت تجربی یاد گرفتم و متاسفانه هیچ وقت دنبال یادگیری ردیف ها و نواهای موسیقی نرفتم. شاید لازم بوده که بروم و دستگاه‌های موسیقی را یاد بگیرم. اگر به گذشته برگردم حتما سراغ یادگیری بیشتری می روم. من شرمنده خدا و اهل بیت هستم که من رو سیاه را در این وادی راه دادند. انشالله که نامم از این وادی خط نخورد و جزء روضه‌خوان‌های حضرت اباعبدالله باقی بمانم.

*متانت روضه زنانه

مداحی خانمها چالش ساخت سبک ندارند و بیشتر تقلیدی کار می کنیم. یعنی هرچه که اساتید خوانده‌اند ما هم بخوانیم. گاهی این سوال پیش می آید که چرا سبک جدیدی از مداحی برای بانوان ایجاد نمی کنیم؟

بعضی وقتها فکر می‌کردم که چرا ما خانم‌ها سبک سینه زنی نداشته باشیم؟ چرا ما باید در این موارد هم تقلید کنیم. البته این نکته را نباید فراموش کنیم که شأن خانم‌ها با آقایان متفاوت است. روضه­های خانگی فضای متفاوتی دارد و خانمهایی که شرکت می­کنند این مدل عزاداری را نمی پسندند. اما هیأت هایی که دختران جوان و نسل جدید ممکن است اقتضائات دیگری داشته باشد اما من معتقدم آن شکلی که آقایان برنامه دارند برای خانم‌ها جالب نیست. هرچند نمی توان نسخه کلی برای همه پیچید. گاهی عزاداری ها به محل زندگی افراد و رسوم منطقه بستگی دارد. مثل اینکه کمر بگیرند، دایره درست کنند و بچرخند و... من شخصا اینها را برای خانمها جالب نمی دانم. منظورم این است که متانت زن در عزاداری ها باید حفظ شود. اما یک نکته ای که وجود دارد این است که نباید خواست نسل جوان را نادیده گرفت. باید طرحی پیاده کرد که هم متانت زنانه حفظ شود و هم شور دختران جوان در عزاداری جایی برای عرضه داشته باشد.

خیلی خوب می‌شود اگر ما خانم‌ها در کل کشور یک سبک داشته باشیم مثلاً نسل جدید یک شیوه‌ای داشته باشند که هم شأن خانم‌ها حفظ شود و هم آدابی باشد که در تخلیه انرژی مثبت، موثر باشد. بالاخره دختران ما در سنی هستند که باید فکر خواسته های جوانی آنان را هم بکنیم.

 در مجلسی حضور پیدا کردم گفتند خواهران از تهران می‌آیند من از حرکت آنها جا خوردم یک دفعه گفتند خانم‌ها بلند شوید، حلقه ببندید، با سنج و دمام وارد شدند!

البته ما هم در مراسم حلقه میزنیم و برای سینه زنی کوچه باز می کنیم اما اینکه با این سبک سنج به مراسم عزاداری امام حسین بیاورند، برازنده نیست. آن جمع از لحاظ ظاهری هیچ شباهتی به عزادار حسینی نداشتند حتی پوشش و ظاهرشان شبیه عزاداران نبود. حتی حال آنها شبیه عزادار نبود، حزن و بکائی در آن فضا ندیدم.

 *در مداحی محتوا سلطان است

یکی از مسایل مهم در مداحی بانوان، این است که همیشه این پرسش مطرح می شود، که خانمهای مداح سبک محور هستن یا شخص محور؟ من می گویم در مداحی فرقی بین آقا و خانم نیست وقتی محتوا مهم باشد. در مداحی برای اهل بیت(ع) محتوا سلطان است. شما نگاه کنیدپیرغلامان امام حسین مثل حاج منصور ارضی یا حاج محمود کریمی که عمری در این مسیر قدم گذاشته اند، شعر و مدحی خارج از چارچوب نمی خوانند.

  گاهی به شاگردانم می‌گویم حتی اگر می‌خواهید تقلید هم بکنید بگردید و ببینید چه کسی صاحب نفس است؟ چه کسی اهل مطالعه است؟ مثلاً باید ۱۵ تا روضه حضرت علی اصغر گوش کنید دستتان پر باشد بعد بنشینید و خلاصه نویسی کنید اول باید خودتان با محتوا ارتباط برقرار کنید.  

متاسفانه برخی از افراد به نام مداح و روضه خوان امام حسین(ع) بدون سواد و مطالعه ای فعالیت می کنند و صرفا صدای خوبی دارند که آسیب جدی به مقوله مداحی و از آن مهمتر باورهای مخاطب وارد می کنند. یکی از کارهایی که برای جلوگیری از این آسیب می توان انجام داد شنیدن است. مداحی آدمهای باسواد و دغدغه مند را بارها بشنویم. نکات محتوا را بنویسیم. ممکن است کسی مثل من با وجو 4 فرزند و وظیفه مادری خیلی وقت مطالعه جدی نداشته باشد اما خودم را موظف به شنیدن و گوش دادن، می کنم و اطلاعاتم را از طریق گوش کردن به دست می‌آورم. سخنرانی علما و روضه بزرگان را زیاد گوش می کنم. برای من مهم است که روضه هایی که سندیت ندارد را نگویم، حتی اگر خیلی معروف باشد. مثلاً از بچگی ما شنیده‌ایم که امام سه مرتبه می‌گویند الشام الشام الشام در حالی که این اصلاً سندیت ندارد. این‌ها را هم حتی فاکتور گرفتیم مثلاً همین مهلا مهلا یابن الزهرا، این‌ در مقاتلی که به واقعه عاشورا نزدیک است، وجود ندارد.

گاهی به گوشم می‌خورد که مثلاً فلان چیز با واقعه عاشورا سازگار نیست. بنابراین من وقتی این مطالب رو می‌شنوم پیگیر می‌شوم و سراغ متون میروم تا مطمئن شوم مطلب صحت دارد یا نه؟

 جاهایی که در گوشم زنگ می‌زند که این مطلب جدید بود دنبالش را می‌گیرم و صحت و سقم مطلب را پیدا می‌کنم. یا از اساتید می‌پرسم و یا سراغ کتاب‌ها می‌روم تا مطمئن شوم.

گاهی خودم را در مقام یک ناظر بیرونی در روضه ها می بینم، که آنچه برای مردم خوانده می شود، چه اندازه به صحت نزدیک است و سند دارد.

چند سال پیش سازمان تبلیغات برنامه ای تدارک دید و از حدود 700 بانوی مداح صاحب تربیون نظر سنجی کردند که کدام اهل مطالعه است؟ متاسفانه درصد کمی در این لیست قرار گرفتند. اینکه صدای خوبی داشته باشیم برای روضه خوانی اهل بیت کافی نیست. برای مداحی و روضه خوانی چند فاکتور هست که باید مدام به روزرسانی شود؛ اول اینکه همیشه شاگرد بمانیم و از محضر علما و اساتید بهره مند شویم، دوم مطالعه و سوم اخلاص است. باید مدام با این سه عنصر درگیر باشیم نه اینکه تا اسم و رسمی بهم زدیم همه چیز تعطیل شود.

 البته این نکته را هم بگویم که برخی نهادهای مرتبط مانند سازمان تبلیغات اساتیدی برای آموزش به بانوان مداح دعوت می کنند تا ضمن انتقال سبک مداحی، در قرآن خوانی، دعا خوانی و مولودی خوانی سطح بندی شوند. همچنین برخی کلاسهای اعتقادی هم برگزار شد.

*معرفت، اصل مهم روضه خوانی

من معتقدم اصل مهم روضه خوانی برای امام حسین(ع)معرفت است. اگر معرفت باشد خیلی از چالش‌ها و نقطه ضعف‌ها برطرف می‌شود. خیلی از سوال‌ها جواب داده می‌شود، معرفت به اینکه ما برای چه کسی می‌خوانیم؟ برای چه می‌خوانیم؟ اگر دنبال معرفت برویم باعث می‌شود که نوع پوشش ما اصلاح شود، نوع نگاه ما به این مجالس اصلاح شود، همانطور که حضرت آقا فرمودند مداحی عشق است، هنر است، شغل نیست.

 خانمی به من زنگ زد و پرسید به نظرتان بروم کلاس خیاطی یا کلاس مداحی؟ این نگاه به قوله مداحی امام حسین فاجعه است که نگاه کاسب کارانه داشته باشیم. معصوم هم می‌فرمایند آنهایی که می‌خواهند با نام ما به نان و نوایی برسند نه به دنیا می‌رسند نه به آخرت.

اما متاسفانه این مسئله پاکتها همیشه مطرح بوده است. اگر معرفت داشته باشیم و اخلاص در کار باشد، به مرحله ای میرسیم که خود را مدیون اهل بیت می بینیم. اینکه به ما توان و فرصتی داده شده تا نام مقدس حسین و زهرا(س) را برزبان بیاوریم، نعمت است. البته این باور قلبی مانع دریافت هزینه نیست. چون بالاخره آن خانمی که وقت می گذارد و هزینه رفت و آمد می دهد نیز هزینه هایی دارد و پرداخت آن هزینه ها هم به انصاف بانی مجلس و معرفت او برمی گردد.

 اما با این وجود چانه زدن برای دریافت مبلغ بیشتر دور از شأن روضه خوان امام حسین است. منکر این قضیه نیستم که اگر وجه بیشتری به ما بدهند، خوشحال نشویم، اما رعایت شأن مجلس و نام روضه خوان امام حسین والاتر است. البته برخی بانیان مجالس انواع و اقسام هزینه ها را برای خود دارند از رنگ مو و لباس های فاخر گرفته تا پذیرایی های لاکچری، اما نوبت به هزینه مداح که می رسد، کاملا ساده زیست می شوند!

 *احکام نگویید

یکی از آسیبهای کم سوادی و کم اطلاعی مداحان، انتقال اطلاعات غلط و باورهای نادرست به جامعه بانوان مخاطب منبرهاست. همان مطلبی که خانم مداح موظف است در منبر منتقل کند باید آگاهانه باشد تا آن خانم مذهبی که سواد دینی کمتری دارد، آسیب اعتقادی نبیند.

نکته دیگر اینکه بیان احکام وظیفه مداح نیست و نباید پا در کفش سخنران و متخصص امر کنند. هر کس به اندازه سواد و وظیفه ای که برای او تعریف شده باید قدمی بردارد، بهتر است به جای پراکنده گویی همان موضوعات روضه را عمیق و بدون ایراد مطرح کنند.

درحالیکه بعضی خانم‌های مداح همین که میکروفون دستشان می‌گیرند، فکر می‌کنند می‌توانند احکام هم بگویند، در حالی که وظیفه آن طلبه‌ای است که زحمت کشیده و درسش را خوانده است و می‌تواند به سوالات پاسخ دهد. اینطور نیست که من رساله را باز کنم و دو تا احکام از روی آن بخوانم، چون ممکن است هزار تا سوال پیش بیاید.

به من هم زیاد اصرار شده است که احکام بگویم اما من قبول نمی‌کنم. گفتم من درسش را نخوانده‌ام، گفتند بیا از رو بخوان. گفتم اگر یک سوال برای یک جوان پیش بیاید من آنجا درمانده شوم چه می شود؟ قطعا اعتماد او نسبت به همه چیزهایی که گفتیم از بین می‌رود؟ برای بحث مداحی هم اگر بخواهیم ریز بشویم، آن هم همین است که باید به دنبال اصل آن چیزی که بوده برویم و بیان کنیم. خود واقعه عاشورا انقدر سخت است که نیازی نیست چیزی به آن اضافه کنیم. یا چیزی از آن کم کنیم.

*دست جوانها را بگیریم

یکی از مسایل مهمی که خانمهای مداح با آن مواجه هستند محدودیت های شرعی است. وجود دستگاه های پخش و میکروفن، مداحی برای روضه های خانگی و آپارتمان هایی که صدا در آن می پیچد و ... به این مشکلات دامن می زند.

این مشکلات باعث شده تا در سالهای اخیر کمتر به روضه های خنگی بروم با آنکه به تداوم و استمرار آنها بسیار معتقدم.روضه های خانگی برکات زیادی دارد اما اگر برپایی آن حرام شرعی در پی داشته باشد، برکت روضه از بین می رود. اینکه فقط روضه برپا کنیم و به مسایل جانبی آن توجه نکنیم، بی فایده است. متاسفانه آپارتمان های چند واحدی و دیوارهای نازکی که کمترین صدا منتقل می شود یکی از چالشهای مداحی خانمها برای روضه خانگی است. حالا ممکن است ضبطی در راهرو بگذارند اما بازهم در این ساختمان های کوچک صدا منتقل می شود. بهتر است در این ساختمان ها حدالامکان از روضه خوان آقا استفاده شود یا به فکر چاره باشند. مثلا همسایه ها با هم هماهنگ شوند و در آن ساعت آقایی در ساختمان نباشد.

بهرحال من می دانم که امروزه آن سادگی زنان در روضه ها از میان رفته است و خانمهای جوان و دختران در مجالس خانگی کمتر چادر می پوشند و حتی برخی مجالس به سالن مُد تبدیل شده است. به همین دلیل از حضور آقای مداح کمتر استقبال می شود.

برخی حاج خانمهای قدیمی می گویند همین که دخترم در روضه شرکت کند برای من مهم و ارزشمند است حالا اگر به او اصرار کنم که در مجلس زنانه حجاب داشته باش، همین مقدار حضور را هم دریغ می کند. بنابراین باید چاره ای اندیشیده شود تا ضمن حفظ روضه های خانگی، مسایل شرعی نیز رعایت شود که بهترین آن همراه شدن ساکنان یک ساختمان برای برپایی روضه است. همچنین در مواردی که واقعا استیصال وجود دارد، بهتر است نسبت به برپایی روضه در مساجد، حسینیه ها و مدارس علمیه فکری شود. از طرف دیگر باید چه مداح و چه سخنران با این دختران عزیزم دوست شوند، رابطه ها محکم شود. دوستانه در خدمت آنان باشند تا از روضه امام حسین جدا نشوند و از این محافل دور نشوند. بالاخره نام حسین معجزه می کند. باید آرام آرام مسال نحوه حضور در محفل حسینی فرهنگ سازی شود. با حذف کردن، کسی حسینی نمی شود. حفظ روضه های خانگی، نگهداری دختران جوان در محافل حسینی و حفظ شأن مجالس سیدالشهدا(ع) همت جمعی می خواهد. همینکه درب خانه ای به روی دوستداران امام حسین(ع) باز باشد ارزشمند است، گاهی ممکن است میهمان حسین(ع) حرّ باشد و از ما جلوتر بایستد.

 منبع: مجله خیمه شماره 157 ویژه محرم 1402