منبت‌کاری نام یکی از صنایع دستی در چندین کشور ازجمله ایران است. ریشه کلمه منبت از کلمه نبات گرفته شده و به معنی رویانیده است؛ گفته می‌شود این نام‌گذاری به این دلیل بوده است که برجستگی گل و گیاه روی چوب و سنگ مانند روییدن گیاه روی آن بوده‌است. هنر منبت حکاکی و کنده‌کاری روی چوب است و از آنجایی که در گذشته به زیبایی مقبره‌ها و مزارات نسبت به سایر ساختمان‌ها بیشترتوجه می‌شده نمونه‌های این هنر را می‌توان در ساخت درها، منبرها و... این اماکن دید. گفته می‌شود از قدیمی‌ترین آثار منبت، یک لنگه در چوبی متعلق به مسجد جامع عتیق شیراز است.
یکی از قدیمی‌ترین‌ها
حتماً برای شما هم پیش آمده که پیش از ورود به صحن‌های حرم مطهر امام رضا(ع) زائرانی را ببینید که صورت بر درهای این آستان گذاشته و اذن ورود می‌طلبند. هرچند درهای طلایی منتهی به روضه مطهره معروف‌ترین درهای حرم مطهر علی بن موسی‌الرضا(ع) هستند اما در این آستان درهای چوبی هم وجود دارند که دارای پیشینه و قدمت تاریخی هستند. به گفته کارشناسان، قدیمی‌ترین در که اکنون در حرم مطهر رضوی وجود دارد دری است معروف به «قاضی‌الحاجات» و «در دارالسیاده» که براساس کتیبه‌ای که بر آن نوشته شده، در سال ۷۳۵ هجری قمری به دست «استاد علی نجار نیشابوری» مرمت شده است. این در دارای قدمتی ۸۰۰ ساله است. کارشناسان با توجه به تزئینات این در که یکی از مهم‌ترین آثار گنجینه موزه آستان قدس رضوی است آن را متعلق به دوره ایلخانان می‌دانند. چهارچوب نفیس «در» که گویا مرمت نشده، از تزئیناتی به شیوه اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری قمری برخوردار است، بنابراین «در» دارالسیاده در دوران خوارزمشاهی و همزمان با سنگاب خوارزمشاهی ساخته شده و هر یک از لنگه‌های دوگانه آن، ۲.۹۴ متر ارتفاع، ۹۹سانتیمتر پهنا و ۳۰ سانتیمتر ضخامت دارد. این «در» با منبت‌کاری مزین شده و از جمله تزئینات آن گره‌های هندسی، شمسه ده، نقوش گیاهی و کتیبه است. همچنین چهارچوب در دارالسیاده، دارای سه حاشیه تزئینی با نقش گیاهی طرح لوتوس (نیلوفر آبی) و نقش گره پنج و شش منبت‌کاری شده و طرح تزئینی لوتوس است که به عنوان یک نقش کلیدی و شاخص در هنرهای قرن‌های هفتم و هشتم قمری استفاده می‌شده است. این «در» ابتدا بر ورودی منتهی به رواق دارالسیاده نصب بوده که پس از اقدامات حفاظتی به موزه مرکزی آستان قدس رضوی انتقال یافته است. استفاده فراوان از رنگ‌های لاجوردی، زنگار و ترنج، این اثر را نسبت به دیگر آثار آن دوره متمایز کرده است.
یکی دیگر از نفایس موزه آستان قدس رضوی درِ چوبی بسیار زیبایی معروف به «در مرصع» است که از چوب نوفل در ابعاد ۳.۴۵متر ارتفاع و ۱.۷۹متر پهنا به دستور «امیر نظام‌الدین عبدالحی بن امیرطاهر» ساخته شده است. وی از سادات موسوی و نقیب مشهد و حرم مطهررضوی در زمان تیموریان بوده است. زیباترین کتیبه‌ها، گره‌چینی‌ها، طرح‌های هندسی، نقوش خطائی، شمسه ده و پیچک‌های اسلیمی به دو طریق منبت و خاتم بر پیشانی و چهارچوب و لنگه‌های این «در» نقش بسته و آن را در قامت یک گوهر چشمنواز جلوه داده است.
از دوره صفوی نیز سازه‌های چوبی متعددی در حرم مطهر رضوی باقی‌مانده که یکی از زیباترین آن‌ها درِ چوبی منبت‌کاری از چوب شمشاد است که به سفارش «عباس سلطان» و با نظارت امیر شمس‌الدین حسین التونی در ابعاد ۲.۵۱متر ارتفاع و ۲ متر پهنا ساخته شده است. بر حاشیه دو لنگه در، کتیبه‌هایی با مضمون آیات قرآنی به‌صورت برجسته و بر رویه آن، گره‌های هندسی و مشبک به طریق منبت نقش بسته و یکی دیگر از گوهرهای چوبی پرداخته شده است.
منبع: برگرفته از مصاحبه با رجبعلی لباف خانیکی پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی
نظر شما