واژه « سنگاب» اسم مرکب و به معنی ظرف و دوستکامی بزرگ است، سنگاب‌ها در واقع نوعی ظروف سنگی بسیار بزرگ بودند که از سنگ یکپارچه تراشیده می‌شدند، در گذشته سنگاب‌ها را در مکان‌های عمومی مانند بازار، مسجد یا تکیه می‌گذاشتند و در واقع حکم آبخوری‌های عمومی را داشتند.

ویژگی‌های شاخص سنگاب خوارزمشاهی وقف شده در موزه آستان قدس رضوی

سنگاب خوارزمشاهی روزگاری در صحن حرم امام رضا (ع) قرار داشت، این سنگاب به شکلی کروی به ارتفاع ۱۱۰ سانتی متر ساخته شده و بر روی آن حجاری‌های زیبایی به چشم می‌خورد.

بر روی لبه سنگاب، جای ۱۶ نیم دایره حفره‌ای شکل وجود دارد که در واقع مکانی برای گذاشتن ظروف آبخوری بوده، در کف ظرف بزرگ سنگاب نیز سوراخی تعبیه کرده‌اند که آب اضافی و باقی مانده از آن خارج شود.

بررسی نوشته‌های روی این سنگاب ما را با تاریخچه آن آشنا می‌کند، چندین تاریخ بر روی این آبخوری ۷۰۰ ساله دیده می‌شود که نشان از زمان آغاز و اتمام ساخت آن دارد، همچنین دیدن نام‌های سلطان محمد خوارزمشاه و وزیرش محمد بن مسعود، خبر از دوره تاریخی این سنگاب می‌دهد.

ضخامت بدنه‌ سنگاب خوارزمشاهی در ناحیه‌ لبه ۵.۱۴ سانتی‌متر و روی آن سوراخ‌هایی روی بدنه‌ آن وجود دارد که نشانگر برداشت آب در ارتفاع‌های متفاوت بوده است.

سوراخی در کف سنگاب برای خروج باقی‌مانده‌ آب تعبیه و روی بدنه‌ آن نیز با کتیبه‌ها و نقوش گیاهی و هندسی زیبا حجاری و تزیین شده است.

این ظرف سنگی دارای تاریخ‌های ۵۹۷ و ۶۱۰ هجری بوده که با بررسی نوع خط و متن کتیبه‌ها و وقایع تاریخی این دوره مشخص می‌شود که کار ساخت سنگاب در این سال به سفارش محمد بن حیدر موسوی شروع شده، همچنین، در ردیف نخست کتیبه‌های فوقانی شامل احادیث که تاریخ آن ۵۹۷ هجری قمری و ردیف دوم نیز در همین زمان ساخته می شود.

وقتی کتیبه های یک شی تاریخی ۸۰۰ ساله توسط دو سنگ تراش ساخته می شود

محمد و احمد سنگ‌تراش حجاری سنگ تراشانی بودند که در زمان خوارزمشاهیان زندگی می کردند و کتیبه‌های این آبخوری قدیمی را ساختند، اما از اینکه چرا در زمان پادشاهان خوارزمشاهی این سنگاب به این دو برادر برای تراشیدن کتیبه‌های رویش سفارش داده شده است سندی موجود نیست، در حال حاضر وقف‌نامه این سنگاب موجود است اما نام واقف برروی آن نوشته نشده و از وقف‌های اولیه به موزه آستان قدس رضوی به شمار می‌رود.

در حدفاصل سال‌های پس از ۶۰۰ هجری دوباره بر روی اثر تاریخی ذکر شده کارهایی صورت گرفته و در تاریخ ۶۱۰ هجری اتمام یافته است.

این سنگاب در ورودی تالار موزه‌ مرکزی آستان قدس رضوی در معرض نمایش عموم قرار گرفته است، زیرا این سنگاب که حدود دو تن وزن دارد، به منظور دید بهتر برای بازدیدکنندگان و علاقه‌مندان به آثار نفیس تاریخی، از محل خود در یکی از ویترین‌های موزه تاریخ مشهد خارج شده و به تالار ورودی موزه‌ مرکزی حرم مطهر رضوی انتقال یافته است.