خبر کشف کتیبه‌ای منسوب به امام علی بن موسی الرضا(ع) در یادداشت «یادگار حضور امام رضا(ع) در مسجد جامع ساوه»، در مجله میراث مکتوب، شماره ۹۷-۹۶، پاییز و زمستان ۱۴۰۰ که در تابستان ۱۴۰۲، صفحات ۱۸-۱۶ به قلم جناب آقای عمادالدین شیخ الحکمایی منتشر شد و سپس در تاریخ ۱۶ مرداد سال ۱۴۰۲ خورشیدی نشستی با حضور جمعی از پژوهشگران بنیاد پژوهش های اسلامی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در محل تالار شیخ طوسی بنیاد پژوهش‌های اسلامی برگزار شد.

در این نشست استاد عمادالدین شیخ الحکمایی پژوهشگر مؤسسه باستان شناسی دانشگاه تهران و از چهره های برجسته در حوزه تاریخ هنر، کتیبه شناسی و سندخوانی، پژوهشی با عنوان «نویافته ای از حضور امام رضا(ع) در منطقه ساوه» ارائه نمود و فرضیه حضور امام رضا(ع) را در شهر ساوه داد.

این نشست همان روز در موزه مرکزی آستان قدس رضوی تکرار شد، و پس از آن در تاریخ ۲۴ مرداد ۱۴۰۲ در پایگاه‌های اینترنتی مختلف منتشر شد. آقای شیخ الحکمایی با استفاده از منابع مطالعاتی و وجود مزار حسین بن علی المحدث از نوادگان جعفرالطیار بن ابی طالب(ع) معروف به شاهزاده حسین در قزوین و همچنین کتیبه موجود در مسجد جامع شهر ساوه، بار دیگر احتمال بدون دلیل مستند سفر امام رضا(ع) به ساوه و قزوین را مطرح کرده‌اند. یادداشت مفصل زیر درصد پاسخگویی به این گمانه است.

***

برخی از صاحب نظران پیش از سفر اصلی حضرت رضا(ع) از مدینه به مرو از سفرهای دیگر ایشان سخن گفته‌اند و به سفر مخفیانه آن حضرت به قزوین اشاره و برای آن شواهدی ارائه کرده‌اند. مورخانی مانند حافظ ابوعلی خلیل بن عبدالله قزوینی(ع)، درگذشته ۴۴۶قمری در کتاب «تاریخ قزوین و فضائلها» تألیف حدود سال ۴۰۰قمری، عبدالجلیل رازی قزوینی(ع) زنده ۵۶۰ق، در کتاب النقص، عبدالکریم رافعی قزوینی(ع) قرن ۶ قمری در کتاب التدوین فی ذکر اخبار قزوین، عبدالکریم بن طاوس در کتاب فرحه الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین؛ و حمدالله مستوفی (ع)متوفی ۷۵۰قمری در کتاب نُزهه القلوب، صاحب مزار معروف در قزوین را فرزند بلاواسطه امام رضا(ع) معرفی می‌کنند. با توجه به منابع تاریخی این احتمال پیدا می‌شود که مسیر سفر آن حضرت از کوفه و بغداد به کرمانشاه و ساوه و قم بوده است.

از طرف دیگر با استناد به متن دست‌خط مسجد جامع ساوه که مربوط به اول سده سوم هجری قمری است و خوشبختانه متن آن به دلیل حفاظت و مرمت بنا دست نخورده باقی مانده است، می‌توان به حضور امام رضا(ع) در منطقه ساوه استناد کرد. این کتیبه به ابعاد ۳۱ در ۳۱ روی یک آجر خشتی نوشته شده و به عنوان کهن‌ترین متن گزارش شده، آمده است: «حضرت علی بن موسی اللهم اغفر بحق محمد و علی و فاطمه و الحسن و الحسین احدی و مأتین» که امکان دارد نگارنده کتیبه حضرت رضا(ع) باشد. البته دلیل ماندگاری این کتیبه در طول تاریخ می‌تواند مخفی بودن و گزارش نشدن آن و نیز دیده نشدن و ناخوانا ماندن آن باشد.

عبور امام حضرت(ع) از کوفه و بغداد به کرمانشاه و سپس ساوه و قم و سفر مخفیانه آن حضرت به قزوین، با استناد به منابع مطالعاتی ذکر شده و همچنین دفن فرزندی به نام حسین بن موسی الرضا(ع) در قزوین، صحیح نبوده و ناشی از نگاه غیرتحقیقی عده‌ای از مورخان به موضوع است زیرا عبور و ورود امام رضا(ع) به شهر ساوه نیاز به سند و مدرک قوی دارد و استناد به منابع تاریخی ذکر شده قبلی درباره ورود امام رضا(ع) به قم و ساوه و قزوین، که به سفر مخفیانه آن حضرت(ع) بنا بر قولی به خاطر فرار آن حضرت از همه گیری طاعون در شهر مدینه، و مدفون بودن یکی از نوادگان امام رضا(ع) در قزوین اشاره دارند، فاقد سندیت لازم است.

در جغرافیای خط سیر حرکت امام رضا(ع) از مکه و مدینه و پایان سفر ایشان به طوس و سرخس و سرانجام مرو اختلافی نیست و تنها در حد فاصل بین این خط سیر، چند دیدگاه وجود دارد. با جمع‏بندی روایات به سه خط سیر عمده می‏توان دست یافت:

الف-مدینه، بصره، اهواز، فارس، یزد، نیشابور، طوس، سرخس و مرو

ب ـ مدینه، نجف، بغداد، قم، ری، سمنان، آهوان، نیشابور، سرخس و مرو

ج ـ مدینه، مکه، بصره، اهواز، دزفول، اصفهان، یزد، طبس، نیشابور، طوس، سرخس و مرو.

بنا بر خط سیر نخست که مؤید آن روایات قوی و وجود قدمگاه‌ها در طول خط سیر است، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو را می‏توان در چند مرحله آورد و برای هر مرحله با توجه به قراین موجود در روایات و اشارات صریح مورخان و نیز مسافت‏های ذکر شده جغرافی‏دانان، همراه با تطبیق گاهشماری، تاریخی را تصور کرد.

از طرف دیگر، درباره هویت امامزاده حسین قزوین بین تبارشناسان و تاریخ نگاران اختلاف نظر است. تبارشناسانی همچون عبیدلی(ع) متوفی ۴۴۹ق، ابراهیم بن ناصر مشهور به ابن طباطبا(ع) قرن ۵ قمری، اسماعیل بن حسین مروزی(ع)۵۷۲- ۶۱۴ق، احمد بن علی معروف به ابن عنبه(ع)۷۴۸- ۸۲۸ق، سیداحمد کیاءگیلانی(ع) قرن ۱۰ قمری، سیدجعفر اعرجی(ع) ۱۲۷۴- ۱۳۳۲ق؛ وی را از سادات جعفری و از نسل جعفرالطیار می‌دانند و در سلسله تبارش گفته‌اند: ابوعبدالله حسین الثائر بن علی المحدث بن داود بن ابی الکرام عبدالله بن محمدالرئیس بن علی بن عبدالله بن جعفرالطیار بن ابی طالب(ع) که در ایام معتمد عباسی(ع) ۲۵۶- ۲۷۰ق و حسن بن زید معروف به داعی کبیر(ع) متوفی ۲۷۰ق در قزوین قیام کرد.

البته این احتمال نیز وجود دارد که در شهر قزوین دو امامزاده به نام حسین یکی از نسل جعفرالطیار و دیگری از نسل امام علی بن موسی الرضا (ع) به خاک سپرده شده باشند.

کتیبه خشتی مسجد جامع ساوه نیز همان گونه که در تصاویر دیده می‌شود، یک کتیبه خشتی جدا از ستون مسجد جامع بوده و در یکی از ستون های آنجا تعبیه شده است. با فرض صحت و سقم متن کتیبه بر طبق خوانش آقای عمادالدین شیخ الحکمایی، به احتمال زیاد این کتیبه از مکان دیگری به شهر ساوه منتقل و در جدار ستون مسجد جامع نصب شده است و وجود آن در مسجد جامع نشانه علاقمندی مردم آن شهر به شخصیت امام رضا(ع) است.

همان گونه که در موارد مشابه دیگر نیز فراوان دیده می‌شود، مثل کتیبه سنگ مقام یزد که در سال ۵۱۶قمری نوشته شده و از یزد به مشهد و حرم مطهر رضوی انتقال یافت و سپس از آن به عنوان سنگ قبر امام رضا(ع) یاد کردند و همچنین درِ قدیمی امامزاده هاشم رشت(ع) واقع در سی کیلومتری اتوبان رشت به قزوین که به آستانه مدفن سید خرم کیا معروف به سیدخورکیا(ع)متوفی ۶۴۷ق، در مسجد چهارپادشاه شهر لاهیجان منتقل و در بدو امر موجب گمراهی باستان شناسان در تشخیص قدمت بنای اولیه مسجد چهارپادشاه لاهیجان گردید.

دکتر زهیر طیب، پژوهشگر خطوط کهن و نسخه های خطی، نیز ضمن رد انتساب این کتیبه خشتی به امام رضا(ع) می‌گوید: بررسی پالئوگرافی و فوتونیک کتیبه، عبارت کتیبه چنین گزارش می شود: «بحرعلی بن موسی. اللهمَّ اغفره بحقّ محمدٍ و علیٍّ و فاطمةَ وابنها / والحسن و الحسینِ والحجه» که یادداشتی برای تذکار یکی از مدفونین صحن مسجد یا کسی از بنّایان یا بانیان خیر آن است و انتساب آن به حضرت علی بن موسی الرضا(ع) در محدودۀ بررسی انجام گرفته احراز نشد.