همه این گزاره ها، آمارهای تلخ و ترسناک و تصاویر و ویدئوهایی که اخیراً از فرونشست های پیاپی در نقاط مختلف کشور منتشر می شود، خبر از بحرانی شدن وضعیت موجود می دهند. به گفته علی بیت اللهی، مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی بر اساس تازه ترین مطالعات انجام شده وسعت پهنه‌بندی فرونشست زمین در ایران به حدود ۱۵۸ هزار کیلومترمربع می‌رسد که حدود ۱۰ درصد از مساحت کشور را دربرمی‌گیرد. اهمیت موضوع آنگاه بیشتر نمایان می شود که بدانیم ۴۹ درصد جمعیت در همین وسعت پهنه بندی فرونشست زمین، زندگی می کنند.

اما فرونشست زمین چیست، چرا و چگونه رخ می دهد و مهمتر این که چرا با وجود پیش بینی قوانین و برنامه های متعدد برای مقابله با آن هرچه زمان می گذرد، بیشتر اوج می گیرد و بیشتر به شکل فروریزش ‌یا فروچاله ها نمایان می شود؟

تهدید جدی برای یک کلانشهر کشور

محمد موسوی، استاد گروه زمین شناسی در پاسخ به قدس می گوید: فرونشست زمین در اصطلاح به حرکات روبه پایین سطح زمین که گاهی اوقات با مقداری جابجایی افقی در مقیاس بزرگ انجام می شود، گفته می شود که در موارد لوکال یا محلی به این حادثه فروچاله می گویند. ممکن است این پدیده توسط عوامل طبیعی یا انسانی یا توامان با هم ایجاد شود. در ایران متاسفانه مهمترین عامل این پدیده برداشت بی رویه آب از سفره های زیرزمینی است که بیشتر این برداشت ها هم توسط چاه های مجاز که غالباً برای مصرف کشاورزی حفر شده اند، انجام می گیرد. 

برای روشن شدن بهتر موضوع فرونشست ها مثالی می آورم.اگر آبخوان را به یک اسفنج تشبیه کنیم و با چند سرنگ که در حکم چاه ها می باشد آب داخل اسفنج را خارج کنیم اسفنج چروکیده می شود. در فرونشست زمین هم چنین اتفاقی می افتد. یعنی زمانی که معادله آب ورودی به آبخوان یا به اصطلاح تغذیه کننده آن کمتر از آب برداشتی از آن باشد، به تدریج آب اشغال شده در فضای بین ذرات ریز تخلیه شده و این فضا توسط وزن طبقات بالایی تحکیم خواهد شد که اثرات آن به صورت ترک های فرونشستی در سطح زمین نمایان می شود .

وی با اشاره به این که از مجموع ۶۰۰ دشت آزاد ایران بیش از ۴۰۰ دشت تحت تاثیرپدیده فرونشست زمین قرار گرفته اند، تصریح می کند:  یعنی تقریباً تمام استان های ایران به جز گیلان به صورت کم یا زیاد تحت تاثیر این پدیده هستند اما تهدید فرونشست ها در استان های خراسان رضوی، کرمان، فارس، اصفهان و همدان جدی تر است که در این میان استان اصفهان که زمانی در نقشه پهنه بندی زلزله جزو یکی از استان های کم خطر بوده است، الان به تنها کلان شهری تبدیل شده که خطر فرونشست یک تهدید بسیار جدی برای ساکنانش می باشد.

محمد موسوی، سپس به بحث سیاست گذاری ها و برنامه های مقابله با فرونشست زمین در کشور می پردازد و می گوید: دولت برنامه نجات دریاچه ارومیه را با صرف هزاران میلیارد  پیاده کرده است اما نتیجه ای نداشته و این دریاچه تقریباً خشک شده است. چون هر تصمیمی که با توجه به توصیه های کارشناسان اتخاذ می شود باید ضامن اجرایی داشته باشد و خود دولت به عنوان ضامن اجرای آن نباید آتش بیار معرکه باشد؛ یعنی با طرح های انتقال آب از حوضه های آبریز این دریاچه دوست داشتنی میخ بر تابوت آن نکوبد. در خصوص فرونشست هم همین موضوع صادق است؛ مثلاً با اینکه موضوع خطر فرونشست اصفهان در سال های اخیر جدی تر شده است و ثانیه های عمر آبخوان این دشت به شماره افتاده اما جریان  زاینده رود از حالت دائمی به فصلی و اکنون به کانال آبرسانی تغییر پیدا کرده و بیش از ده ها شهرک صنعتی در اصفهان توسعه پیدا کرده است و هر روز هم بارگذاری بر روی این آبخوان بیشتر و بیشتر می شود.

استاد گروه زمین شناسی دانشگاه با بیان این که مسئولان اگرچه در حرف نسبت به خطر فرونشست بسیار جدی هستند اما در عمل طور دیگری رفتار می کنند، می افزاید: راه کنترل فرونشست زمین به خصوص در اصفهان از مباحث انتقال آب و حفر چاه های ژرف که به تازگی شنیده ام از سوی مسئولی مربوطه  به جد دنبال می شود،  اما این اتفاق نمی افتد چرا که اگر اینگونه بود زاینده رودی که تا پیش از طرح های انتقال آب از کوهرنگ دو، خدنگستان و چشمه لنگان به صورت دایم جریان داشت پس از طرح های انتقال به صورت یک رودخانه خشک در نمی آمد و حالا هم بدنبال مقصر و عوض کردن صورت مساله به جای حل مشکل نمی بودند. به هرحال ما حریصانه به دنبال بیابانی شدن دشت های خود پیش می رویم .

وی درباره راهکار مقابله با بحران فرونشست زمین در کشور با توجه به تغییر اقلیم و تداوم خشکسالی ها هم می گوید: وقتی دست کسی لای در گیر می کند نخستین و ساده ترین کار این است که انگشتان خود را از لای در خلاص کند. بنابراین در موضوع فرونشست ها هم باید معادله برداشت بیشتر آب و تغذیه کمتر آبخوان ها را برعکس کنیم. یعنی برداشت از آبخوان ها  را به حداقل برسانیم و تغذیه آن ها را چه به صورت حقیقی که توسط جریان های سطحی یا نزولات جوی صورت می پذیرد و یا به صورت مجازی و تزریق آب به داخل آبخوان انجام می گیرد به حداکثر برسانیم. البته این راهکار تا زمانی جواب می دهد که مرگ آبخوان اتفاق نیفتاده باشد یعنی فضایی بین ذرات خاک مانده باشد که توسط آب اشغال شود. اما وقتی مرگ آبخوان اتفاق بیفتد اگر اقیانوس هم داشته باشیم دیگر فایده ای نخواهد داشت. برای روشن شدن این موضوع  می توان به آبخوان اصفهان اشاره کرد.  دشت اصفهان _برخوار از اواسط دهه چهل جزو دشت های ممنوعه اعلام شده بود اما به دلیل تصمیمات غیر کارشناسی مسئولان نسبت به حوضه آبریز زاینده رود در اواخر دهه هفتاد، زاینده رود که اصلیترین منبع تغذیه کننده آبخوان این دشت بود از حالت یک رودخانه دایمی به صورت یک رودخانه فصلی و کم کم به صورت یک کانال آب رسانی برای مصرف کشاوزران تغییر کاربری یافت و نتیجه این شد که اصفهان که مهد هنر و زیبایی و ظرافت بود به شهری صنعتی تبدیل شد و هر روز ما اخبار بسیاری از فروریزش های داخل این شهر می شنویم که در آینده ای نزدیک اگر مسئولان نسبت به توصیه های کارشناسان بی تفاوت باشند با شهری خالی از سکنه روبرو خواهیم شد چون همیشه  ترس از مرگ از خود مرگ زجرآورتر و خطرناکتر است.

ضرورت اصلاح حکمرانی آب

دکترعلی مریدی، مدیر کل سابق دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست، نیز نگاهی مشابه به موضوع دارد و به قدس می گوید: ریشه اصلی این پدیده در ایران  به برداشت بیش از حد آب از سفره های زیرزمینی بر می گردد. در واقع ما بیشتر از پتانسیل سفره های آب زیرزمینی برداشت و صرف  تولید محصولات کشاورزی و... می کنیم و به همین خاطر دشت‌های کشور به آرامی دچار فرو نشست می شوند.

فرونشست زمین شبیه زلزله خاموش است؛ اگر متقارن اتفاق بیفتد یعنی زمین آرام نشست کند، معمولاً خودش را به صورت شیار و ترک نشان می دهد. به عبارت بهتر زمین دچار جابجایی و ترک خواهد شد و در نتیجه ممکن است موجب تخریب زیر ساخت ها، خطوط ریلی، تاسیسات انرژی، بناهای تاریخی و... شود.

اما اگر نامتقارن اتفاق بیفتد که در اصطلاح به آن فرو چاله می گوییم ناگهان در بخشی از زمین گودالی ایجاد می شود و در چشم به زدنی تمام زیر ساخت هایی که در محل قرار گرفته اند و هزینه های سنگینی برای احداث شان صرف شده است را می بلعد. در این نوع فرونشست خطر خسارت جانی زیاد است. از این رو اگر از فرونشست ها به سمت ایجاد فروچاله  ها برویم خسارت های سنگینی خواهیم دید. 

وی با اشاره به این که تمام مناطق ایران که وابسته به منابع آب زیرزمینی هستند در معرض فرونشست زمین قرار دارند، تصریح می کند: اما در حال حاضر به دلیل یاد شده این پدیده، فلات مرکزی ایران و استان های اصفهان، کاشان، همدان، سیستان و بلوچستان، کرمان، خراسان رضوی را بیشتر تهدید می کند و تا بیش از این دیر نشده حتماً باید اقدامات لازم برای مقابله با آن انجام شود. 

وی با اشاره به این که برای مقابله با پدیده فرونشست زمین و تعادل بخشی آب سفره های زیر زمینی در قوانین بالادستی از جمله در قانون برنامه چهارم، پنجم و ششم توسعه پیش بینی های لازم شده است، می گوید: این برنامه ها اگرچه اجرایی شده اند اما اثر بخشی آن ها آنقدر نبوده که جلوی این پدیده را بگیرد.

مریدی، در همین زمینه می افزاید: هرچند ایران کشور کم آبی است و تداوم خشکسالی ها بر محیط زیست آن تاثیر گذاشته که درگیر شدن بسیاری از استان های کشور با پدیده فرونشست یکی از پیامدهای این موضوع است اما مشکل اصلی کشور نبود مدیریت صحیح آب است. مثلاً در بخش کشاورزی گاهی محصولاتی تولید می کنیم که در عمل برای کشاورز صرف نمی کند حتی آنرا برداشت کند و بفروشد.  

وی اصلاح حکمرانی آب در کشور را بسیار ضروری می داند و می گوید: درحد فاصل نهاد حاکمیت و بهره بردار نیازمند یک سری لایه های میانی مثل  تشکّل های آب بران و یا سازمان‌های مردم‌نهاد هستیم که بتوانند نقش  واسطه را ایجاد کنند. ضمن این که به یک نهاد سیاست گذار مثل وزارت نیرو در این حوزه نیاز داریم. از سوی دیگر  وزارت جهاد کشاورزی هم نباید خیلی در این بخش دخالت کند.

وی با اشاره به این که تامین اعتبارات لازم در اجرای برنامه ها و حکمرانی آب بسیار مهم است، تصریح می کند: این موضوع چندان مورد توجه دولت ها قرار نمی گیرد. به طوری که مثلاً از یک دهه پیش قرار بود برای چاه‌ها کنتور نصب کنیم ولی در اجرای این برنامه پیشرفت چندانی نداشته ایم. یا قرار بود چاه های غیرمجاز پلمپ شوند ولی در اجرای این برنامه هم چندان توفیقی نداشته ایم، نتیجه آنکه امروز تعداد چاه‌های غیر مجاز روز به روز در حال افزایش هستند. چون برای اجرای این برنامه اعتبارات مالی به میزان لازم تامین نشده است.

مریدی در خاتمه می گوید: اگر حکمرانی آب را اصلاح کنیم و برای اجرای قوانین و برنامه های تصویب شده بودجه مورد نیاز در نظر بگیریم در یک بازه زمانی ۷ تا ۱۰ساله دوباره به شرایط تعادل بخشی آب  بر می گردیم و مشکل فرونشست زمین تا حد زیادی حل خواهد شد.