در متون و آموزه های دینی ویژگی های اخلاقی بسیاری برای پیامبر اعظم(ص) نقل شده است. تکیه بر اخلاق نبوی از آن روی برای امت او، اهمیت دارد که راز بعثت حضرت ختمی مرتبت(ص)، اتمام مکارم اخلاق عنوان شده است. علاوه براین حضرت محمد مصطفی(ص) را اسوه حسنه نامیده اند. مهربانی با مردم، توجه به ایجاد جامعه ای همگرا، ایجاد برادری و اخوت بین انصار و مهاجر که هریک از فرهنگی متفاوت در کنار هم قرار گرفته بودند، اهمیت دادن به وحدت امت، توجه به عدالت در ابعاد مختلف آن، مددیاری اجتماعی و ... از ویژگی های بارز نبی مکرم(ص) است که در متون تاریخی و روایی به آن اشاره شده است. یکی از پرسشهای مهمی که امت اسلامی با آن مواجه است اینکه با توجه به این خصایص و سنن نبوی می توان به مساله مهم وحدت که در طول تاریخ و بویژه در سده اخیر مورد توجه علمای شیعه و سنی بوده است، دست یافت؟ آیا ویژگی های اخلاقی نبی الله(ص) مسیر ما را در محقق کردن وحدت در جامعه هموار خواهد کرد؟

آیت الله حسن عالمی، از علمای حوزه علمیه و نماینده مردم خراسان در مجلس خبرگان رهبری در گفت وگوی پیش رو به این پرسشها و دغدغه ها پاسخ گفته است.

*پیامبر خاتم(ص) به عنوان شخصیت اول جهان اسلام مورد وثوق همه فرق اسلامی هستند. کدام یک از ویژگی‌های رفتاری حضرت رسول در تقویت وحدت امت اسلام موثر است؟

پیامبر اسلام(ص) اشرف مخلوقات حضرت حق تعالی و عصاره و چکیده همه نورانیت و فضیلت‌های انبیاء و سایر مخلوقات است. حضرت ختمی مرتبت اولین مخلوق خداوند است و همه موجودات دیگر به برکت وجود آن حضرت خلق شده‌اند. آن حضرت تحقق بخش آرمان همه انبیاء و به تعبیر دیگر تحقق بخش آرمان تمام بشریت است. از این جهت می‌گویم آرمان بخش همه بشریت زیرا پیامبر اکرم با تعیین جانشینان پس از خود دست ما را از مسیر هدایت و سعادت کوتاه نکردند. در روایات متعددی در منابع شیعه و سنی سخن پیامبر اعظم(ص) درباره تعیین جانشینان آن حضرت بیان شده است. در حدیث نبوی آمده است که حضرت فرمودند جانشینان من ۱۲ نفرند و دوازدهمین آنها کسی است که آرمان بشریت را تحقق می‌بخشد و جهان را پر از عدل و داد و خالی از ظلم و جور می کند، این زندگی آرمانی بشر است. موعود بشریت حاصل وجود پیامبر(ص) است. با توجه به این مقدمه به پرسش شما پاسخ می دهم که کدام ویژگی پیامبرخاتم موجب وحدت است. من معتقدم تمام ویژگی های رفتاری و اخلاقی حضرت محمد(ص) برای بشر چه در زمان آن حضرت و چه اعصار بعدی، نمونه و الگو است. در روایت شریفه‌ نقل شده است«انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق»، اگر مکارم و نیکی‌های اخلاق برای همگان مورد عمل و اجرا قرار بگیرند قطعاً هیچگونه اختلافی بین مردم به صورتی که منجر به درگیری و جنگ بشود، اتفاق نمی‌افتد. این یکی از اوصاف پیامبر بزرگوار است. ویژگی دیگری که در پیامبر اعظم(ص) باید مورد توجه قرار گیرد عبودیت آن حضرت است. ما رسول الله را به عنوان عابدترین و تسلیم پذیر ترین فرد بشر در برابر خداوند متعال می شناسیم برای این سخنی که عرض کردم دلیل روایی، عقلی و فلسفی موجود است. یکی دیگه از صفات پیامبر داشتن تحمل بالا در برخورد با دیگران، مهربان بودن با مردم و پذیرا بودن هر آنچه که کمال یک انسان آن را می‌طلبد، است.

توجه عمیق به این اوصاف رسول الله(ص)، انسان را متوجه این نکته می کند که در برخورد با مردم باید از درگیری و اختلاف‌ پرهیز کنیم. در تاریخ و شرح زندگی پیامبر اکرم هیچ مطلبی نقل نشده است که حضرت ختمی مرتبت با خویشاوند، اعضای خانواده و حتی دشمنان بدخلقی یا تندخویی کرده باشند. اگر در جامعه اگر همین صفات اخلاقی رعایت شود، اختلاف بین مردم از بین می‌رود. گذشته از این پیامبر اسلام بسیار مهربان بود. اگر جامعه اسلامی همین صفت مهربانی رسول اکرم را رعایت کند، موجب می شود اختلاف بین مردم از میان برداشته شود و همه با هم زندگی مسالمت آمیزی را تجربه کنند که معنای واقعی وحدت است. در صورتی که این رویه در جامعه جاری شود مهربانی، همگرایی و همزیستی مسالمت آمیز برقرار می شود. برای تحقق چنین جامعه ای باید صفات اخلاقی و ویژگی های رفتاری رسول خاتم را که افرادی چون علامه طباطبایی و سیره نویسان در سنن النبی به رشته تحریر در آورده اند، استخراج و برای عملی کردن در جامعه تحلیل شوند. من معتقدم اگر این توصیه عملی شود، وحدت کلمه به تمام معنا در جامعه محقق می شود. مردم در چنین جامعه ای خیرخواه هم خواهند بود و نزاع و اختلاف را کنار خواهند گذاشت.

*در متون دینی پیامبر(ص) را اسوه حسنه خوانده اند، تکیه بر این ویژگی حضرت رسول(ص) در برابرخلق و فعالیت های فرق و گروه های ساختگی تندور مانند طالبان و داعش چه اندازه در حفظ و پایداری وحدت امت اسلامی موثر است؟

هدف رسالت پیامبر اکرم همین است که بشر با همدیگر مهربان و خیرخواه یکدیگر باشند. پیامبر(ص) اسوه حسنه است یعنی نمونه و الگو برای همگان است. الگوی زیبایی که اگر در عمل برای افراد اتفاق بیفتد حاصل آن یک جامعه مهربان و حسنه خواهد بود که هیچگونه اختلاف، کشتار، بی‌رحمی، بی‌انصافی، اجحاف و تجاوز را به خود نخواهد دید.

*ما منکر این ویژگی رسول الله به عنوان الگوی امت اسلام نیستیم اما واقعیت این است که برخی اختلافات بین امت وجود دارد که آن هم قابل انکار نیست چگونه می شود با وجود این اختلاف عقیده و سلیقه همچنان با حُسن خلق و اخلاق نیکو در کنار هم زیست؟

اول اینکه اختلافات قطعاً با استدلال قابل رفع است. یعنی وقتی فردی با کسی اختلاف عقیدتی دارد، می‌نشیند و منطق طرف مقابل را می‌شنود اگر منطق طرف مقابل حق باشد، می‌پذیرد و این رفع اختلاف است. اگر منطق طرف مقابل ضعیف باشد و منطق این طرف قوی باشد او خودش را به این نزدیک می‌کند. بنابراین باز هم رفع اختلاف دور از ذهن نیست و می توان با مهربانی و محبت کنار یکدیگر زندگی کرد. اما مسأله ای که نباید از آن غفلت بورزیم این است که برای شکل­گیری جامعه ای بر مبنای اندیشه و سیره نبوی باید به روش «مذاکره محور» آن حضرت در برخورد با موافق و مخالف و ایجاد وحدت توجه کنیم و به سیره نبوی تأسی بجوییم:« بَشِّرْ عِبَادِ، الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»، خداوند راه مذاکره را باز گذاشته است تا با یکدیگر صحبت کنیم و با استدلال راه نیکو و حق را بیابیم.

 *به توجه رسول الله به مذاکره اشاره کردید. روشی در مراوده با مردم که از زمان پیامبر(ص) آغاز و در زمان امام رضا(ع) به اوج خود رسید. تمسک بر سنت مذاکره، در دنیای امروز چه اهمیتی دارد؟

یکی از مهمترین دلایل اهمیت مذاکره حفظ وحدت و همبستگی مردم است. در جهان امروز عوامل مختلفی امت رسول الله را مورد هجمه قرار داده اند و به ایجاد شکاف و اختلاف دست می زنند. قطعا مذاکره و گفت و گو بهترین راه برای مقابله با این فتنه است. کینه و دشمنی هایی که گاهی بین افراد بوجود می آید به دور از عقل بشری است.  زندگی مبتنی بر عقل باید به گونه ای باشد که در آن آرامش وجود داشته باشد.

  عقل برای انسان وقتی می‌تواند مفید باشد که بتواند بازدهی خود را به دیگران منتقل کند. وقتی می‌گویند انسان قوه عاقله دارد یعنی تمام بشر و طبیعت او این است که قوه عاقله دارد و می‌تواند اصول کلی را در کنار هم بگذارد و نتیجه‌گیری کند. سپس این نتیجه خوب را به دیگران منتقل کند، همانطور که ما می‌گوییم انسان قوه عاقله دارد می‌گوییم انسان قوه ناطقه هم دارد. نطق برای چیست؟ نطق برای این است که آن چیزی را که عقل او بازتابانده، به دیگری منتقل کند. این طبیعت بشر است و اگر بشری از این اصل سرپیچی کند، از طبیعت سالم بشریت منحرف شده است. در حالی که پیغمبر اکرم ما را به این روش هدایت کرده است. یعنی ما بتوانیم از قوه عاقله و ناطقه‌ در هدایت و ارشاد دیگران استفاده کنیم. اینکه گفته می‌شود «کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته»، یعنی همه باید مراقب همدیگر باشند، که به انحراف کشیده نشوند.

همه کسانی که اعتبار، منطق قوی‌تری و قدرت بیشتری دارند نسبت به کسانی که از این قوه‌ها کمتر برخوردار هستند، مسئولند و باید آنها را هدایت و ارشاد بکنند. همانطور که ارشاد از این طرف یک وظیفه است، قبول ارشاد هم از طرف دیگر وظیفه است. وقتی ارشاد از آن طرف باشد و قبول ارشاد هم از طرف دیگر، آن کینه‌ها و دشمنی‌ها فروکش می‌کند.

*یکی از موضوعاتی که در بخش اول صحبت مطرح کردید، اشاره به موعود بشریت و عدالت محوری در سیره آن حضرت بود. عمل به عدالت محوری و عدالت خواهی که در سیره نبوی بیان شده، چه نقشی در اجرا و استحکام وحدت در امت دارد؟

باید ببینیم معنا و مفهوم عدالت چیست؟ عدالت یعنی برخوردار شدن همگان از داده‌های حضرت حق تعالی که توزیع آن به دست بشر انجام می‌شود؛ حال می خواهد توزیع ثروت باشد یا اعمال قدرت. بنابراین امتیازی که به افراد داده می شود باید به اندازه استعداد و استحقاق افراد باشد.

در این صورت معنای عدالت تحقق پیدا می کند، وقتی عدالت تحقق پیدا کرد، کینه به وجود نمی‌آید زیرا منشا و سرمایه کینه ظلم است. وقتی ظلم به وجود بیاید طبیعتاً درگیری به وجود می‌آید، قطعاً مظلوم می‌خواهد از حق خودش دفاع کند، ظالم هم می‌خواهد به مسیر خودش ادامه دهد و در این صورت درگیری به وجود می‌آید. اما وقتی عدالت حاکم باشد و ظلم از بین مردم برود، طبیعتا نتیجه‌ این می‌شود که زندگی سالم و توام با محبت، مهربانی و برخورداری شکل می گیرد. با این اوصاف باید دید عدالت در سیره نبوی چگونه جاری و ساری بوده است.    

رسول اکرم(ص) در همه برنامه های زندگی خود عدالت را رعایت می کردند. به عنوان نمونه در مسایل مالی و بیت المال یکی از اصلی ترین مسایل مدنظر حضرت رعایت عدالت بوده است. در روایات بسیاری آمده است که رسول الله در خصوص غنائم جنگی به مساله رعایت عدالت بین مسلمانان بسیار توجه می کردند. در فتح خیبر روایت بسیار روشنی از عدالت اقتصادی در سیره نبوی بیان شده است که می تواند الگوی حاکمیت و مردم در این مقوله باشد. به عنوان نمونه حضرت بخشی از مزارع خیبر را به اهالی منطقه بخشیدند تا از محصول آن استفاده کنند. بخشی را به مسلمانان دادند و محصول به دست آمده را بین همه توزیع می کردند.

همچنین در خصوص زکات در روایت آمده است احشامی که به عنوان زکات جمع آوری شده و در مراتع اطراف مدینه بودند به دستور پیامبر و حسب دستور شرع بین مسلمانان تقسیم شد.

تاریخ به خوبی عدالت در حکومت پیامبر اکرم را در طول ۱۱ سالی که در مدینه بودند در مورد احکام، قضاوت، اقتصاد، جنگ و ....منعکس کرده است.

مطالعه، استنباط روش حکومتی و زندگی اجتماعی عدالت محور از سیره نبوی یکی از مهمترین زمینه های وحدت بین شیعه و سنی و حتی مسلمان و غیر مسلمان است.  اگر بین آحاد امت اسلامی اختلافی بوجود می آید، با اجرای کامل عدالت قابل رفع است زیرا اختلاف‌ها نتیجه بی‌عدالتی‌هاست.

* عملکرد اجتماعی و سیاسی رسول الله(ص) در زمان ما چگونه قابل بهره برداری است؟

عملکرد اجتماعی پیامبر مانند ماجرای عقد اخوت بین انصار و مهاجر، یا پیمان سیاسی با دشمنان بیرونی نمونه های مهمی برای بهره برداری در راستای تقویت وحدت است. من اعتقاد دارم که ما می‌توانیم حداکثر استفاده را از عملکرد نبوی کنیم. ما و دست‌اندرکاران حاکمیت باید نسبت به سیره پیامبر اکرم اطلاعات پیدا کرده و آن مطالعه کنیم.

احادیث نبوی و متون تاریخی شیوه حکومت را ترسیم کرده اند. باید به آنها رجوع کنیم و بهره لازم و کافی برای اداره جامعه ای با آرامش و متحد را ببریم. من معتقدم می توانیم با همین روش بر مشکلات غلبه کنیم. مطالعه متون و احادیث و روایاتی که از پیامبر اسلام باقی مانده است به شناخت ما از حکومت نبوی می انجامد و این شناخت می‌تواند در بهتر شدن شرایط فعلی جامعه کمک کند.

 *حفظ وحدت به عنوان راهکار حکومت نبوی، در احیای تمدن اسلامی که ثمره بعثت رسول الله است چه اندازه نقش دارد؟

اختلاف روزنه نفوذ دشمن است. هرچه این اختلاف بیشتر باشد، نفوذ دشمن بیشتر خواهد بود. هرچه اختلاف کمتر باشد، نفوذ دشمن هم به همان اندازه کمتر خواهد بود. ما اگر به جایی برسیم که در بعضی موارد با وجود اختلاف حتی اختلاف در عقیده منجر به نزاع، بدخواهی و درگیری بین مردم نشود، می‌توانیم با ملاک‌ها و معیارهایی که از وحدت داریم، به خوبی به پیشرفت حاکمیت خود کمک کنیم. یکی از مهمترین مسیرهایی که دشمن می‌تواند جلوی پیشرفت و ارتقای ما را بگیرد همین مسئله اختلاف است.

شماره 159 مجله خیمه مهر 1402