«تحقیقات کارشناسی و روایات تاریخی حاکی از آن است که مسجد گوهرشاد همزمان با چهارباغ یا کاخ حکومتی مشهد در نزدیکی حرم مطهر تأسیس شده است»؛ این را دکتر بهزاد نعمتی می‌گوید؛ پژوهشگر گروه فرهنگ و هنر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

او در ادامه به نقش گوهرشاد در رویدادهای مختلف تاریخ مشهد اشاره می‌کند و می‌گوید: «به‌طور کلی مسجد گوهرشاد به سبب جامع بودن در مقام بزرگ‌ترین و اصلی‌ترین مسجد شهر ظاهر شده و بدون‌تردید از زمان ساخت تا کنون یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین مراکز مذهبی و سیاسی مشهد بوده است. علاوه بر این، شهر مشهد تا اوایل عصر نادری فاقد قلعه مرکزی و حکومتی یا ساختمان ارگ بوده، در این زمان، حرم مطهر و ابنیه همجوار آن که در حالت قلعه مانندی محصور بوده، عملاً نقش قلعه مرکزی و آخرین نقطه دفاعی شهر را ایفا می‌کرده است.

این وضعیت تا پایان دوره صفویه نیز ادامه داشت. تا اینکه در دوره ملک محمود سیستانی در حدود سال‌های ۱۱۳۵ و ۱۱۳۶ قمری نخستین ارگ مشهد در غرب باروی شهر ساخته شده و نقطه ثقل نظامی سیاسی شهر کمی از حرم مطهر فاصله می‌گیرد».

پایگاه کشمکش در عهد مشروطه

پژوهشگر حوزه تاریخ مشهد در ادامه می‌گوید: «این مسجد جامع در دوره قاجار هم مأمن متحصنان و مرکز نزاع و درگیری‌های مختلفی بوده است. در شورش‌های دوره ناصری ازجمله ناآرامی‌های رئیس‌الطلاب یا اتفاق دیگری که در ۱۰۰۱ هجری قمری رخ داد و به شورش مشهد معروف است، مسجد گوهرشاد از حیث استقرار نیروها و رفت و آمدها جایگاه مهمی در این تغییر و تحولات داشته است».

نعمتی با اشاره به اتفاقات دوره مشروطه در مشهد می‌گوید: «در چالش‌های دوره استبداد صغیر در عهد مشروطه هم مسجد گوهرشاد جایگاه مهمی داشته است. سال ۱۳۲۷ در هنگامه اتفاق ناشی از صف‌آرایی مدافعان انقلاب مشروطه و هواداران استبداد و محمدعلی شاه، اغلب روزها بین مستبدان و مشروطه‌خواهان نزاع بود. مجاهدان و مشروطه‌خواهان اغلب در مسجد گوهرشاد اجتماع می‌کردند و ارگ در اختیار نظامیان ایرانی و قزاقان روس بود. در محلات مختلف شهر میان مجاهدان مسلح و سربازان ایرانی و این قزاق‌های اجیر شده توسط محمدعلی شاه نزاع و درگیری بود. این کشمکش‌ها به مسجد گوهرشاد هم کشیده و موجب آسیب دیدن آن می‌شد».

کانون اتفاقات سیاسی در مشهد

در بلوای طالب‌الحق و جریانی که سبب به توپ‌بستن‌ حرم مطهر و مسجد گوهرشاد توسط روس‌ها شد، کشتگان بسیاری به‌جا ماندند. این را بهزاد نعمتی می‌گوید و ادامه می‌دهد: «در جریان اولتیماتومی که روس‌ها به مردم ایران دادند، مسجد گوهرشاد کانون و مرکز تجمع مردم شد. به این ترتیب از آغاز این حرکت تا سرانجام آن که به توپ‌بندی حرم مطهر منجر شد، این مسجد شاهد رویدادهای تاریخی بود که حدود ۶ ماه به طول انجامید. در جریان این واقعه که در ۱۳۳۰ قمری مصادف با فروردین ۱۲۹۱ خورشیدی رخ داد، ده‌ها گلوله توپ به مسجد اصابت کرد و مسجد و حرم به‌شدت آسیب دیدند».

دیگر واقعه مهم رخ داده در مسجد گوهرشاد در دوره پهلوی اول، بخش بعدی صحبت‌های این پژوهشگر تاریخی است: «واقعه بعدی کشف حجاب است که به واقعه بهلول هم معروف است و در میانه دوره پهلوی اول اتفاق افتاد. در آن زمان مسجد پایگاه اصلی مقاومت، کشمکش و درگیری بود. این ماجرا در ۱۳۱۴ خورشیدی اتفاق می‌افتاد و در نهایت منجر به شهادت مردم زیادی می‌شود. پس از آن محمد ولی خان اسدی، تولیت وقت آستان قدس هم برکنار و اعدام می‌شود».

می‌توان گفت واقعه خونین گوهرشاد در دوره پهلوی اول مهم‌ترین رویداد تاریخی در سلسله رویدادهای رخ داده مرتبط با این مکان است. همچنین در تحولات متأخرتر ازجمله در کنش‌های سیاسی دهه۲۰ خورشیدی و به‌خصوص در نهضت ملی شدن نفت، این مسجد جامع از نقاط کانونی و تجمعی مردم و سخنرانی‌ها محسوب می‌شده است.

نعمتی ادامه می‌دهد: «چند دهه بعد در جریان انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ هم این مسجد شاهد اجتماعات و گردهمایی‌های فراوانی بود».

خواهران عمران‌گر گوهرشاد

به گفته پژوهشگر گروه فرهنگ و هنر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس و بنا به روایت‌ها گوهرشاد سه خواهر به نام‌های خاتون، ماهی و گوهرتاج داشته که مانند خودش به عمران‌ و آبادی منطقه پرداخته‌اند. خاتون پلی معروف به پل خاتون را روی هریرود ساخته که محل اتصال این رود به کشف‌رود در جنوب شهرستان سرخس است. رباطی هم به نام رباط ماهی در شاهراه مشهد سرخس وجود دارد که امروزه خرابه‌هایی از آن باقی مانده است. ساخت این رباط هم به ماهی، خواهر دیگر گوهرشاد نسبت داده شده است. سومین بنا هم مربوط به گوهرتاج است که براساس روایت‌های نقل شده به امام رضا(ع) ارادت ویژه‌ای داشته است. برج مقبره‌ای در روستای اخنگان در نزدیکی آرامگاه فردوسی قرار دارد که گفته می‌شود شخص مدفون در آن، گوهرتاج است.

همچنین داستان‌هایی درباره دو کنیز گوهرشاد یعنی پریزاد و گلستان وجود دارد. نعمتی می‌گوید: «نقل شده پریزاد از مازاد مصالح باقی مانده از ساخت مسجد گوهرشاد، مدرسه‌ای در جوار مسجد می‌سازد و موقوفات ارزشمندی را هم برای آن اختصاص می‌دهد. این مدرسه امروزه در داخل مجموعه حرم مطهر قرار گرفته و به مدرسه پریزاد معروف است. گلستان هم کنیز دیگری بود که روی تنها رودی که آب آن زمین‌های کشاورزی مشهد را سیراب می‌کرده، بند یا سدی می‌سازد که امروزه به بند گلستان مشهور است. همچنین غلامی به نام عنبر به گوهرشاد نسبت داده شده که در کنار رقبات گوهرشادریال باغی را به نام باغ عنبر وقف آستان قدس کرده است».