روضه‌خوان، روضه می‌خواند و خدام از سوگواران پذیرایی می‌کردند. این همه تصویری است که می‌توان براساس اسناد مربوط به سنت سوگواری فاطمیه از اسناد موجود در حرم مطهر رضوی عنوان کرد. اسنادی که می‌گویند این آیین بیشتر در دوره قاجار شایع بود، با وجود این می‌دانیم ایرانیان مانند سایر شیعیان، ایام فاطمیه را با برگزاری مجلس عزا گرامی می‌داشته‌اند. سنتی که از ائمه معصوم(ع) به جا مانده است. از سیدالشهدا(ع) نقل شده امیرالمؤمنین(ع) هنگام دفن فاطمه زهرا(س) این‌گونه عزاداری فرمود: «بر این مصیبت بزرگ همچون مادری که فرزند از دست داده می‌نالیدم. یا رسول‌الله! در محضر خداوند دخترت مخفیانه به خاک سپرده شد، حقش را به زور گرفتند و آشکارا از ارث خود محروم شد و حال آنکه هنوز از رحلت تو دیری نگذشته و یاد تو فراموش نشده است». (طوسی، محمد بن حسن، الامالی، ص۱۰۹) این عزاداری‌ها در زمان دیگر ائمه(ع) هم ادامه داشته است؛ به‌طور نمونه خصیبی در «الهدایه الکبری» و بحرانی در «العوالم» و همچنین بسیاری دیگر با ذکر سند نقل کرده‌اند امام صادق(ع) در عزای مادرش فاطمه زهرا(س) آنچنان می‌گریست و ذکر مصیبت می‌کرد که محاسنش از اشک، تر می‌شد. (مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۷، ص۳۸۰) پس از آن در هر دوره‌ای که شیعیان زیرفشار حکومت‌ها نبوده‌اند، عزاداری برای ائمه اطهار و فاطمه زهرا(س) بیشتر می‌شده، اما در دوره‌هایی که این فشار و تهدید از ناحیه حکومت و حاکمان وجود داشته، عزاداری کمتر و به صورت مخفیانه صورت می‌گرفته است. ابن‌اثیر می‌نویسد: «در قرن سوم، چهارم و پنجم و همزمان با تشکیل دولت‌های آل‌بویه در عراق و حمدانیون در سوریه و فاطمیون در مصر، مذهب شیعه گسترش و مراسم عزاداری توسعه یافت».
بر اساس شواهد تاریخی در ایران، گرامیداشت ایام فاطمیه و رونق رسمی آن، در دوره قاجاریه و به‌خصوص عهد ناصرالدین شاه بوده است. چنان‌که گزارش شیخ ابراهیم زنجانی در خاطراتش از مرسوم شدن فاطمیه در این دوره، یکی از این شواهد است. از روایت او چنین برمی‌آید که گرامیداشت فاطمیه اول از عهد ناصری به ابتکار او در زنجان مرسوم شده است. در حال حاضر نزدیک به ۱۰۰سند مکتوب مربوط به عزاداری حضرت زهرا(س) از دوره ناصری به بعد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این اسناد با خط سیاق و با دستور متولی‌باشی وقت آستان مقدس رضوی به صاحب‌منصبان و دست اندرکاران مختلف مانند تحویلدار کل رئیس کشیک‌خانه، کشیک‌نویس و... به موضوع پذیرایی از سوگواران حضرت صدیقه طاهره(س) در حرم مطهر به بهترین وجه و در نهایت تکریم اشاره دارد .بر اساس این اسناد تاریخی مکتوب به جا مانده از دوره قاجار، این مراسم با تأمین هزینه آن توسط آستان قدس رضوی، عمدتاً در ایوان طلای صحن عتیق(صحن انقلاب)، مقر کشیک‌خانه خدام و یا در رواق دارالضیافه با حضور زائران و مجاوران برگزار می‌شده است.
قدیمی‌ترین سند مربوط به عزاداری ایام فاطمیه متعلق به سال ۱۳۰۹ هجری قمری است که به مراسم روضهخوانی و ذکر مصیبت حضرت صدیقه کبری(س) در آن اشاره شده است. تعطیلی مکتبخانه حرم مطهر و سایر فعالیت‌های جاری و عادی در روز شهادت، تدارک پذیرایی از سوگواران و پرداخت انعام به روضه‌خوان‌ها از دیگر برنامه‌های آستان قدس رضوی در این مجالس بوده که در اسناد متعدد به آن اشاره شده است.
اسناد موجود در آستان قدس رضوی سابقه عزاداری ایام فاطمیه در حرم مطهر رضوی را تا سال۱۳۱۴ هجری شمسی و دوره پهلوی اول بیان می‌کند. به گفته کارشناسان، از این تاریخ به بعد به علت تغییر سیاست مذهبی و رویکرد دین‌ستیزی حکومت، عزاداری یگانه بانوی جهان اسلام حضرت زهرا(س) در حرم امام رضا(ع) تعطیل شده و در دوره پهلوی دوم دوباره به صورت محدود و موردی برگزار می‌شود .شایان ذکر است، اهتمام آستان قدس رضوی به برگزاری مراسم عزای ائمه معصوم(ع)، موضوعی است که اسناد به آن اشاره دارد، آنچه امروز نیز مورد اهتمام بسیار جدی آستان مقدس رضوی است.
آزاده خلیلی
نظر شما