امروزه موزه‌ها دیگر مکانی صرف برای نمایش آثار و یا انباری برای نگهداری دستاوردهای مادی و معنوی بشر نیست و در کنار وظایفی چون جمع‌آوری، نگهداری و نمایش باید به دنبال اهداف پژوهشی و آموزشی هم باشند».

به این ترتیب موزه‌ها با دارا بودن آثار ارزشمند هنری و تاریخی به عنوان یکی از منابع مهم پژوهش در تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین محسوب می‌شوند و اگر بخواهیم در این حوزه تحقیق کنیم، چاره‌ای جز توجه و مراجعه به موزه‌ها نداریم، زیرا در آنجا گنجینه‌های ارزشمندی برای پژوهش وجود دارد و در حقیقت آنجا مرجع اصلی بدست آوردن اطلاعات در حوزه تاریخ، فرهنگ، هنر و تمدن اسلامی و ایرانی است.

به همین بهانه به سراغ «عادل مطوری حسین»، کارشناس موزه‌داری و رئیس اداره ارزیابی، مستندنگاری و معرفی آثار موزه درسازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی رفتیم تا با او درباره موزه‌ها گپ بزنیم.

چرا موزه‌ها مهم هستند؟

بر اساس تعریف سازمان جهانی موزه‌ها (آیکوم)، موزه نهادی غیرانتفاعی و دائمی در خدمت جامعه و اهداف آن است که به تحقیق، جمع‌آوری، نگهداری، تفسیر و نمایش میراث بشری ملموس (هرگونه اثر مادی و عینی دارای ارزش‌های فرهنگی، تاریخی، هنری و غیره) و ناملموس (معنوی و غیر مادی مانند سنت‌های فرهنگی، آیین‌ها، صنایع دستی سنتی و مانند آن) می‌پردازد. موزه‌ها برای همه طبقات و گروه‌های اجتماعی بایستی در دسترس و فراگیر باشند و این نهاد مهم تنوع و پایداری فرهنگی را تقویت می‌کند و از نظر اخلاقی و در امور حرفه‌ای خود از مشارکت عموم مردم و جامعه بهره می‌گیرد و موجب برقراری ارتباط می‌شوند و تجربیات متنوعی را برای آموزش، تفریح، تفکر و اشتراک دانش فراهم می‌آورند؛ و به واسطه این تعریف است که بسیاری از اماکنی که موزه معرفی می‌شوند، عملاً عناصر کلیدی ذکر شده در تعریف فوق را ندارند. به طور مثال، دائمی نیستند، ممکن است تنها در حد یک نمایشگاه (گالری) باشند، به لحاظ ساختاری فاقد بخش پژوهش هستند که امور مستندنگاری و مطالعه درباره آثار و تولید محتوای آن‌ها را انجام می‌دهد و یا بخش‌های حفاظت و مرمت ندارند. بنابراین موزه‌ها یکی از مهم‌ترین نهادهای فرهنگی جهان هستند که مسئولیت حفظ میراث و ارزش‌ها و یادگارهای فرهنگی و انتقال آن‌ها را به نسل‌های بعدی بر عهده دارند و با حفظ، نگهداری، مطالعه و نمایش آن‌ها سبب انتقال عناصر فرهنگی و هویتی از نسلی به نسل دیگر می‌شوند.

شما و همکارانتان در این اداره و به طور مشخص در زمینه پژوهش به چه کاری مشغول هستید؟

موزه‌های آستان قدس رضوی یکی از مهم‌ترین موزه‌های کشور و جهان اسلام به شمار می‌روند که دارای همه عناصر ساختاری تعریف شده برای مفهوم موزه و موزه‌داری هستند. اداره ارزیابی، مستندنگاری و معرفی آثار موزه آستان قدس رضوی (با عنوان سابق اداره پژوهش موزه‌ها) از سه بخش اصلی شامل «مستندنگاری آثار»، «مطالعات» و «ترویج میراث فرهنگی» تشکیل شده است که با ثبت و مستندنگاری استاندارد آثار و مطالعه درباره آن‌ها ضمن آنکه سبب حفظ آثار میراث رضوی برای همه نسل‌های آینده در ایران و جهان می‌شود، با تهیه انواع محتوای مناسب برای معرفی و اطلاع‌رسانی درباره آثار، امکان گویا شدن آن‌ها را برای مخاطبان فرآهم می‌آورد.

علاوه بر موارد فوق برخی دیگر از فعالیت‌های این اداره که موجب ماندگاری میراث فرهنگی آستان قدس رضوی برای نسل‌های آینده می‌شود، عبارتند از: ثبت ملی آثار (ملموس و ناملموس)، تهیه انواع کاتالوگ و بروشور، مدیریت و انتشار دوفصلنامه تخصصی زرین‌فام، همکاری و برگزاری انواع نمایشگاه‌های دوره‌ای و موضوعی و دیگر اقدامات مرتبط با معرفی آثار در رویدادهای مختلف و برگزاری رویدادهای مناسبتی مرتبط با مفاهیم و موضوعات مرتبط با آثار میراث رضوی مانند برنامه‌های روایی و پرده‌خوانی و به‌کارگیری از ظرفیت هنرهای نمایشی در معرفی میراث رضوی، کارشناسی و ارزیابی هنری و فنی آثار برای تعیین قدمت تخمینی آثار و در صورت لزوم ارجاع به آزمایشگاه‌های تخصصی، برگزاری نشست‌ها و کارگاه‌های تخصصی، همکاری و تعامل با هنرمندان و علاقه‌مندان در ارائه آثار هنری، تشویق و جذب آثار اهدایی و وقفی هنرمندان به موزه، معرفی و نمایش آثار هنرمندان گمنام داخل و خارج از استان برای عموم مردم و علاقه‌مندان، تهیه انواع سناریو یا طرح مطالعاتی یا گزارش فنی و تحلیلی برای انجام امور حرفه‌ای موزه‌ها و تهیه و تدوین دستورالعمل‌ها یا مطالعات کاربردی مرتبط با امور موزه‌ها توسط کارشناسان این اداره و یا با همکاری متخصصان خارج از سازمان انجام می‌شود.

این تلاش‌ها چه نتایجی را برای مجموعه موزه‌های آستان قدس رضوی در برداشته است؟

عملکرد موزه‌ها در سطح ملی براساس شاخص‌های ملی آیکوم ایران (شورای بین‌المللی موزه‌های در ایران) که معتبرترین سازمان تخصصی موزه‌ای و موزه‌داران در سطح ملی است و به ارتقا و محافظت از میراث‌های طبیعی و فرهنگی کنونی و گذشته، محسوس و نامحسوس و... می‌پردازد، مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و به واسطه فعالیت‌های همه همکاران و از جمله همکاران این اداره، موزه‌های آستان قدس در میان موزه‌های کشور، موفق به کسب رتبه دوم در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ در شاخص‌های پژوهشی شده است که برای آستان قدس رضوی کسب این رتبه در حوزه پژوهش در سطح ملی بسیار ارزشمند و قابل افتخار است. از طرفی دیگر این اداره در تعامل و همکاری با اداره موزه دیجیتال نیز توانسته است در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ به مقام سومی در شاخص فعالیت در فضای مجازی در میان موزه‌های کشور دست یابد. همچنین موفق به کسب عنوان برگزیده بخش هنرهای رایانه‌ای در شاخه آثار مبتنی بر وب در دومین جشنواره ملی چندرسانه‌ای و کسب دیپلم افتخار در آذر سال ۱۴۰۲ شد. البته کارها و اقدامات مهمی هم توسط همکاران این اداره در نیمه اول سال جاری انجام شده است که به برخی از این موارد عبرت است از: «عقد قرارداد مستندنگاری ۳۰۶ تخته فرش و منسوج جذب شده جدید»، « تفکیک، شناسایی و مستندنگاری ۴هزارو256 اثر»، «تدوین طرح محتوایی و سناریو برای نمایش آثار سنگی منتخب در مقبره‌امیرملکشاه به منظور راه‌اندازی موزه آرایه‌های معماری حرم مطهر برای افتتاح»، «ارزیابی آثار سنگی موجود در مخزن»، « همکاری در طرح محتوایی و سناریوی راه‌اندازی بخش شیعه موزه سنپترزبورگ، همکاری در طرح محتوایی برای نمایش آثار در موزه قطر»، «برندسازی موزه رضوی، در زمینه تکمیل ۴۲ پرونده ثبت ملی آثار و آماده‌سازی آن‌ها پس از دفاع در جلسه با کارشناسان میراث فرهنگی به منظور ارسال به وزارت میراث فرهنگی برای ثبت ملی» و...