تاسیس صنعت پتروشیمی به صورت امروزی درکشور به بیش از ۶۰ سال پیش برمی‌گردد، اما شواهد تاریخی نشان می‌دهد که اقوام متمدن دوران باستان، به ویژه سومری‌ها، آشوری‌ها و بابلی‌ها، از چهار هزار و پانصد سال پیش در سرزمین میان‌رودان (عراق کنونی) با برخی از مواد نفتی، آشنایی داشتند، آنها از قیر به عنوان ماده غیرقابل نفوذ، استفاده می‌کردند، رومی‌ها و یونانی‌ها نیز مواد قیری را برای غیرقابل نفوذ کردن بدنه کشتی‌ها به کار می‌بردند، همچنین برای روشنایی و گرم کردن نیز از آن بهره می گرفتند، بنابراین استفاده از مواد پتروشیمی قدمتی دیرینه دارد.

اما با توسعه و پیشرفت فناوری حفاری در اواسط قرن نوزدهم، تکنولوژی تقطیر و پالایش نفت در اواخر قرن نوزدهم و استفاده از آن در موارد غیرسوختی، جهش حیرت‌آوری در زمینه پتروشیمی به وجود آمد، به طوری که امروزه صنایع پتروشیمی نقش اساسی و بنیادی در رفع نیاز عمومی جوامع به عهده دارد.

در ایران نیز با تاسیس بنگاه شیمیایی و به دنبال آن آغاز عملیات احداث کارخانه کود شیمیایی در سال ۱۳۳۸ شمسی، موجب پیدایش صنعت پتروشیمی در ایران شد. ۵ سال بعد از آن یعنی در سال ۱۳۴۳ به منظور تقویت و توسعه این صنعت، شرکت ملی صنایع پتروشیمی تاسیس و شروع به کار کرد، البته تا پیش از پیروزی انقلاب رشد این صنعت چندان سرعتی نداشت، اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی شاهد رشد و توسعه در صنعت پتروشیمی هستیم، این رشد با هدف کاهش خام فروشی مورد توجه قرار گرفت، تا پیش از انقلاب ۶ مجتمع تولیدی صنعت پتروشیمی در کشور فعال بود که اکنون به ۶۳ مجتمع رسیده است، در سال ۱۳۵۷، فقط ۱۷ نوع محصول پتروشیمی تولید می‌شد اما اکنون با توجه به روند رو به رشد این صنعت، شمار تولید این محصولات به بیش از ۱۲۰ نوع افزایش یافته است.

در واقع امروز صنعت پتروشیمی یکی از ارکان اصلی صنعت نفت در زنجیره تولید و موتور محرک توسعه اقتصادی، سیاسی و اجتماعی کشور است و نقش زیادی در تولید ناخالص ملی دارد که با توجه به اهمیت این صنعت در کشور در راستای ایجاد اشتغال و درآمدهای ارزی؛ هشتم دی به عنوان روز ملی صنعت پتروشیمی نامگذاری شده است، البته در کنار تمام این مزایا اما آسیب هایی هم برای محیط زیست و مولفه های زیستی مانند آب، خاک و هوا به همراه دارد که اگر به آنها توجه نشود در بلندمدت آسیب هایی به طبیعت وارد می شود که شاید قابل جبران نباشند.

در این باره مدیر تحقیق و توسعه گروه فروردین پارک علم و فناوری دانشگاه تربیت مدرس گفت: پتروشیمی به عنوان یک صنعت بزرگ و مادر سهم عمده ای در تولید کشور دارد، صنعت پتروشیمی ارزش افزوده محصولات را در کشور افزایش می دهد و موجب فاصله گرفتن از خام فروشی نفت می‌شود، خدماتی که پتروشیمی ها به کشور می دهند قابل تقدیر است اما طبیعتا در کنار فعالیت های مثبتی که در این حوزه انجام می شود یک سری موارد و فاکتورهای محیط زیستی است که در بسیاری از پتروشیمی ها به اشکال مختلف وجود دارد.

محمد علیزاده افزود: فعالیت پتروشیمی‌ها بر منابع آب، خاک و هوا تاثیر منفی برجای می گذارد، با توجه به اینکه مواد اولیه پتروشیمی ها مواد نفتی است از این رو پیامدهای فعالیت این صنعت در طبیعت غیرقابل انکار است، یکی از پیامدهای آن تولید موادی مانند پلی اتیلین و انواع پلاستیک است که در نهایت به پسماند تبدیل می شوند که اگر کنترل نشوند و در محیط رها شوند؛ تحت تاثیر اکسیژن، نور خورشید و رطوبت قرار می گیرند و به تدریج خرد شده و به میکروپلاستیک و نانوپلاستیک تبدیل می شوند که می توان گفت امروزه مشکل عمده بشر بعد از گرمایش جهانی پراکنش پلاستیک ها در جهان است که کشور ما هم به آن مبتلا است، این یکی از پیامدهای خاص پتروشیمی ها است.

وی ادامه داد: بخش بعدی که تحت تاثیر فعالیت پتروشیمی ها قرار می گیرد بخش هوا است، با توجه به تامین انرژی در پتروشیمی ها و صنایع بزرگ، شاهد انتشار بالای دی اکسید کربن هستیم، این گاز می تواند مستقیم بر روی گرمایش جهانی تاثیر بگذارد، علاوه بر آن آلاینده هایی که در بخش های پتروشیمی تولید می شود شامل آروماتیک ها هم بر سلامت انسان ها تاثیر دارند، خطرناک ترین آن که در برخی پتروشیمی ها منتشر می شوند بَنزَن است که می تواند حتی برای افرادی که در آن بخش شاغل هستند خطرناک باشد و مشکلات حادی ایجاد کند.

مدیر تحقیق و توسعه گروه فروردین پارک علم و فناوری دانشگاه تربیت مدرس درباره فرق آروماتیک ها با گاز دی اکسید کربن گفت: دی اکسید کربن مستقیم برروی گرمایش جهانی اثرگذار است و در طولاتی مدت خودش را نشان می دهد اما آروماتیک ها مانند بنزن می توانند تاثیرات محلی داشته باشند و روی مردم منطقه تاثیر بگذارند که برای کاهش اثرات آن، واحدهای پتروشیمی پایش و مانیتورینگ می شوند،  سازمان حفاظت محیط زیست هم روی این موارد حساسیت های لازم را دارد، آزمایشگاه های معتمد به صورت دوره ای از خروجی ها نمونه برداری می کنند یا به طور مداوم پایش های آنلاین دارند.

وی افزود: در مجموع سازمان محیط زیست روی این موارد نظارت خوبی دارد، بسیاری از موارد کنترل می شود برخی از موارد هم که خارج از استانداردهای ابلاغ شده سازمان محیط زیست است تذکر داده می شود و معمولا پتروشیمی ها روی این مسائل برنامه ریزی می‌کنند و پروژه هایی را انجام داده و می‌دهند، طی چند سال گذشته در راستای کاهش آلودگی هوا گام‌های خوبی برداشته شده است که به تدریج شاهد کنترل‌های خوبی در بخش هوا هستیم.

علیزاده افزود: یکی دیگر از پیامدهای صنعت پتروشیمی، تاثیر آنها بر منابع آبی است از این رو مکان یابی واحدهای پتروشیمی باید با دقت انجام شود و مواردی مانند اینکه آن صنعت چقدر به منابع آبی وابستگی دارد، آیا آن منطقه ای که انتخاب می شود از لحاظ منابع آبی تامین است یا اینکه به آبهای زیرزمینی وابسته است، تمام این موارد باید در استقرار یک واحد پتروشیمی لحاظ شود، از طرفی اکنون که کشور ما دچار خشکسالی‌های پی‌درپی است، وابستگی به منابع آب زیرزمینی می‌تواند تاثیرات منفی بیشتری برجای بگذارد.

وی ادامه داد: متاسفانه کشور در بسیاری از مناطق در تنش آبی قرار دارد و حتی بسیاری از آبخوان ها در دشت های ممنوعه واقع شده اند و اجازه برداشت از آنها وجود ندارد اما می بینیم که برخی از پتروشیمی ها در برخی از این مناطق قرار گرفته اند که کمبود آب دارند، بنابراین از ابتدا مکان یابی آنها اشتباه بوده از این رو در کاهش منابع آب های زیر زمینی حداقل آن منطقه بسیار تاثیرگذار بودند، بنابراین با این وضعیت آبی کشور،  مکان یابی پتروشیمی ها بسیار مهم است.

مدیر تحقیق و توسعه گروه فروردین پارک علم و فناوری دانشگاه تربیت مدرس اظهارداشت: بخش دیگری که در پتروشیمی ها حائز اهمیت است، تولید انواع پسماند است، قانون مدیریت پسماند، پسماندها را به ۵ گروه از جمله خانگی، عادی، صنعتی و خطرناک طبقه بندی کرده که در پتروشیمی ها شاهد تولید تمام این ۵ گروه هستیم، قسمتی از پسماندها در بخش ادارای پتروشیمی تولید می شود که شبیه پسماندهای خانگی و عادی است، یک قسمت هم فرایندی هستند یعنی پسماندهایی هستند که در بخش فرایند تولید می شوند که متناسب با نوع فرایند پتروشیمی ها متفاوتند و تنوع زیادی دارند.

وی افزود: از جمله پسماندهایی که در این بخش می توان نام برد انواع کاتالیست ها، لجن های اسیدی، روغن‌های صنعتی مصرف شده و انواع پلیمرها هستند، دو پسماند بسیار مهم و عمده ای که معمولا به شکل روغن هستند یکی دی کلراید و دیگری سولفید اویل است که بسیار خطرناک هستند،  اینها پسماندهایی اند که باید در پسماندسوزهای استاندارد یا سوزانده شوند یا اگر روش های بازیافتی وجود دارد بازیافت شوند، در ضوابط پسماندهای نفتی در وزارت نفت به این نکته اشاره شده که پسماندهایی که قابلیت بازیافت دارند باید ابتدا بازیافت شوند اما اگر امکانات بازیافت در کشور وجود نداشت سوزانده شوند که البته سوزاندن آنها هم تابع استانداردهای خودش است و به هر روشی نمی توان آنها را سوزاند در واقع باید حتما استانداردهای سازمان حفاظت محیط زیست رعایت شود.

علیزاده تاکید کرد: تمام این موارد در سامانه جامع محیط زیست تحت پایش سازمان حفاظت محیط زیست قرار می گیرند و همه اینها مداوم رصد و کنترل می شود، در واقع بخش پسماندها با توجه به پتانسیل خطرآفرینی که برای محیط زیست دارند بسیار مورد توجه سازمان حفاظت محیط زیست هستند.

فعالیت پتروشیمی‌ها می‌تواند خاک را هم آلوده کند

مدیر تحقیق و توسعه گروه فروردین پارک علم و فناوری دانشگاه تربیت مدرس گفت: مساله بعدی تاثیری است که پتروشیمی ها بر روی منابع خاک برجای می گذارند، در واقع فعالیت پتروشیمی‌ها می تواند خاک را هم آلوده کند، وقتی نتوانیم فاضلاب و پسماندها را کنترل کنیم و وارد فضای خاک شوند تمام خاک را آلوده می کنند، حتی نشتی‌هایی که ممکن است رخ دهد یا در زمان تعمیرات دستگاه‌ها آلودگی وارد خاک شود هم می تواند آلودگی و آسیب به منابع خاک را به همراه داشته باشد، حتی زمانی که پسماندها انبارش می شوند، اگر دقت نشود، نشست آنها می تواند تاثیرات فاجعه باری داشته باشد، علاوه بر این برخی از پسماندها در کنار هم می توانند واکنش هایی ایجاد کنند که منجر به تولید گازهای خطرناک‌تر و حتی آتش سوزی و انفجار شود، بنابراین باید با مطالعه و کاملا حساب شده تا زمان امحا در کنار هم انبارش شوند.

وی با بیان اینکه تمام مواردی که در راستای فعالیت پتروشیمی ها منجر به آلودگی محیط زیست می شود در سامانه جامع سازمان حفاظت محیط زیست به طور مداوم رصد و کنترل می شود، تاکید کرد: با تمام اثراتی که صنعت پتروشیمی بر محیط زیست دارد اما قوانین و مقررات خوبی در زمینه تمام این مسائل در کشور وجود دارد و نظارت‌های دقیقی هم بر روی واحدهای پتروشیمی انجام می شود، همچنین واحدهای پتروشیمی برنامه های مدیریت محیط زیستی خوبی دارند که همه موارد در بخش هوا، آب، خاک و پسماند را در دستور کار قرار می دهند و برنامه های زمان بندی شده ای دارند.

علیزاده درباره راهکارهای کاهش اثرات فعالیت پتروشیمی ها بر محیط زیست گفت: صنایع پتروشیمی برای کاهش آلودگی هوا اقداماتی را انجام داده و در حال اجرای برخی دیگر از آنها هستند، به عنوان مثال استفاده از انواع فیلترها و خاموش کردن فلرها جزو برنامه های این صنایع است از این رو به مرور در حال حذف فلرها هستند، با این کار هم از هدررفت انرژی که از طریق این فلرها سوخته می شود جلوگیری می شود هم اینکه از انتشار گازهای خطرناک به هوا کاسته خواهد شد.

وی اظهار داشت: البته یک شرکت دانش بنیان حلالی را تولید کرده که می تواند دی اکسید کربن را در خود حل کند و مانع انتشار آن در اتمسفر شود،  این نکته خیلی مهم است چون بحث دی اکسید کربن یکی از آیتم های ایجاد گازهای گلخانه ای و گرمایش جهانی است.

وی گفت: در بخش پسماند هم پتانسیل های خوبی در کشور وجود دارد، در صنایع استراتژی های پسماند در اولویت است و در نهایت اگر یک پسماند قابل بازیافت نباشد برای امحاء آن به صورت استاندارد اقدام می کنند، البته برخی پسماندها مانند کاتالیست ها، برخی روغن ها و انواع پلیمرها قابل بازیافت هستند، حتی بسیاری از موادی که شاید تا سال های اخیر به عنوان پسماند تلقی می شدند اکنون قابل بازیافت هستند و به محصولات قابل استفاده تبدیل می شوند، این نشان می دهد که صنعت پتروشیمی برای انواع پسماندها برنامه دارد، این روند موجب کاهش ورود آلایندگی به خاک و آلوده شدن منابع خاکی می شود.

از لحاظ فناوری در کشور شرایط خوبی فراهم است

علیزاده افزود: در بخش پاکسازی نقاط آلوده هم پیشرفت های خوبی داشتیم، در واقع اکنون روش‌هایی وجود دارد که اگر نقطه ای از خاک آلوده شود با استفاده از فناوری این روش‌ها، این امکان وجود دارد که آلودگی آن قسمت برطرف و خاک پاکسازی شود، یعنی از لحاظ فناوری هم در کشور شرایط خوبی فراهم است، یا اینکه تا چند سال پیش زباله سوز استانداردی در کشور وجود نداشت اما اکنون زباله سوزها و لندفیل های استاندارد داریم، انواع واحدهای بازیافتی در کشور شکل گرفتند و می توانند بسیاری از پسماندها را مدیریت کنند و تعداد زیادی از واحدهای پتروشیمی هم از این خدمات استفاده می کنند.

با تمام اثراتی که صنعت پتروشیمی بر محیط زیست دارد اما قوانین و مقررات خوبی در زمینه تمام این مسائل در کشور وجود دارد و نظارت های دقیقی هم بر روی واحدهای پتروشیمی انجام می شود، همچنین واحدهای پتروشیمی برنامه های مدیریت محیط زیستی خوبی دارند که همه موارد در بخش هوا، آب، خاک و پسماند را در دستور کار قرار می دهند و برنامه های زمان بندی شده ای دارند.

وی درباره پساب ها گفت: پساب ها هم بعد از بازچرخانی قابلیت استفاده مجدد دارند اخیرا یک سری فناوری های خاصی در کشور معرفی شدند که روش های آن مبتنی بر تبخیر است یعنی با استفاده از این روش ها پساب به شکل آب مقطر در می آید که در بخش صنعت و حتی دارویی مورد استفاده قرار می گیرد.

مدیر تحقیق و توسعه گروه فروردین پارک علم و فناوری دانشگاه تربیت مدرس در جمع بندی مطلب اظهار داشت: در زمینه کاهش اثرات مخرب بر محیط زیست قوانین و مقررات خوبی در کشور وجود دارد، بخش عمده ای از قوانین اجرا می شود، سازمان های نظارتی نسبت به گذشته عملکرد بهتری دارند، نظارت ها در حوزه‌های مختلف افزایش یافته است، گام بعدی ارتقاء فناوری در کشور است که در این زمینه هم به خوبی عمل کردیم به طوری که اکنون حدود ۹۹ درصد از معضلات و چالش های محیط زیستی صنعت پتروشیمی در داخل کشور قابل حل است.