تاریخ و رازها و اسرارش همواره برای مردم چه در قالب سند منتشر شده، چه در قالب داستان یا فیلم و سریال جذابیت داشته و خواهد داشت. رازهایی که می‌تواند چهره برخی از آدمها را تطهیر و یا سیاه کند و یا یک خیزش به وجود بیاورد؛ مثل نقش کمتر اشاره شده برخی افراد شهیر در سقوط مصدق و ارتباطشان با سفارت بریتانیا!

به بهانه پررنگ شدن تولید و عرضه سریال‌های تاریخی در یک دهه اخیر که از سریال شهرزاد شروع شده و این اواخر به رحیل رسید و به زودی نیز به سلمان خواهد رسید، با خسرو معتضد مورخ خوش سخن به گپ و گفت نشسته ایم.

* بحث را با علل استقبال مردم از کارهای تاریخی و اینکه سریال های تاریخی باید چه مصادیقی را رعایت کنند شروع کنیم.
**یکی از نیازهای مهم فرهنگی ساخت سریال های تاریخی است منتهی باید نویسنده و سازندگانش سواد و اشراف کامل نسبت به تاریخ داشته باشند. خیلی از سریال های تاریخی فاقد کیفیت لازم هستند و توجهی به ارائه درست واقعیتهای تاریخی ، تبیین درست شخصیتهای تاریخی و ارائه درستش ندارند. در یکی از این کارهای تاریخی از یک شخصیت منفی اسطوره ساخته شده است که خوب نیست ولی به هر حال سریال‌های خوب هم داریم و باز هم باید داشته باشیم.

*درباره علل وفور تاریخی سازی در دوران قاجار بگویید؟
**شاید به دلیل دست یافتنی بودن مستندات آن دوره باشد ولی واقعا یکی از چالش های کارهای تاریخی به خصوص تاریخ معاصر و درباره دوران قاجاریه بی اعتنایی به واقعیت چهره و فیزیک و نوع پوشش مردم آن دوره است. در اسناد به جا مانده  از دوران قاجاریه که عکس هم در آن وجود دارد زنان قاجاریه بدون آرایش و با هیکلهای فربه دیده می شوند اما در سریالهای تاریخی ما در باره آن دوران زنان لاغر اندام با گریم های تند و زیاد هستند که بیشتر شبیه مانکن و فشن مد هستند تا زنان اندرونی دوران قاجاریه.

*به چه دلیل این رویه دنبال می شود؟
**برای جذابیت و جذب مخاطب بیشتر است. خیلی از سریالها را با این وضعیت دیدنش بعد از دو سه قسمت رها می کنم. دوستان کارگردان ما شنیده اند علی حاتمی کارهای فاخر تاریخی ساخته و بسیار موفق هم بود اما نمی دانند او با چه ظرافتی تاریخ را روایت میکرد. البته نمی‌شود همه را به چوب زد و مثلا حسن فتحی در کارهای تاریخی اش مثل پهلوانان نمی میرند و شهرزاد سعی کرده هم سرگرمی ایجاد کند و هم تا حدی وامدار تاریخ باشد یا داوود میرباقری که واقعا تاریخ طبری را حفظ است یا مسعود جعفری جوزانی که فصل جنگل در چشم باد را با مشاوران خوبی که داشت، زیبا ساخت یا  رامین عباسی‌زاده تهیه‌کننده ای است که در کار قبلی خود پریدخت خیلی خوب جذابیت داستانی را با فضاسازی تاریخی ترکیب کرد و در سریال تازه اش «رحیل» نیز بر دوره ای تمرکز کرده که پر از ابهام و رمز و راز است و به هر حال اینهاست که جذابیت خلق می‌کند. من در سال ۱۳۵۵ در تلویزیون به عنوان منتقد از سریال «سلطان صاحبقران» دفاع کردم. این سریال در ابتدا قرار بود در سال ۱۳۵۳ پخش شود که جلویش را گرفتند یعنی دو سه تا نویسنده پیر و پاتال رفتند در روزنامه اطلاعات نقد منفی در باره کار حاتمی نوشتند و گفتند نباید در سریال ترور ناصرالدین شاه به عنوان شاه مملکت نشان داده می شد و غیره و ذلک! به من از دفتر قطبی مدیر تلویزیون زنگ زدند که معتضد برو روی آنتن و از سریال حاتمی دفاع کن! من هم چون مستندات تاریخی علی حاتمی را بررسی کرده بودم و کارش را قابل قبول می‌دانستم رفتم و از کارش دفاع کردم.

* شاید خیلی‌ها ندانند که از آن زمان به عنوان مورخ در تلویزیون حضور داشته اید؟
**برنامه اش هم در آرشیو تلویزیون هست. مجری برنامه ژاله کاظمی بود و از من درباره کیفیت سریال «سلطان صاحبقرانیه» سوال کرد  و من جواب دادم که در تاریخ این اتفاقات رخ داده است و خیلی از شاهان در ایران مثل خسرو پرویز ، آلپ ارسلان و ... ترور شده اند پس باید مردم واقعیت تاریخ را بدانند و از زحمات حاتمی باید تقدیر شود و تلویزیون بابت این سریال کلی هزینه کرده و نباید  آن را توقیف کنید. با توضیحات و استدلال های من و با موافقت دربار بالاخره سریال روی آنتن رفت.

*درباره سبک کاری علی حاتمی حرف و حدیث زیاد است.
**علی حاتمی ذوق نویسندگی عالی داشت و شاید زیاد هم به تاریخ وفادار نبود اما اهل مشاوره گرفتن بود و به طور مثال با دکتر اسماعیل رضوانی استاد من در تعامل بود و درباره زندگی ستار خان از ایشان اطلاعات گرفته بود، هر چند فیلم چندان موفق نبود ولی او تلاشش را کرد. تولید سریال هزار دستان یا جاده ابریشم هم کلی ماجرا دارد...

*درباره هزاردستان هم بگویید؟
** در سال ۱۳۵۴ قرار بود سریالی با نام «پل پیروزی» به مناسبت پنجاه سال سلطنت پهلوی ساخته شود و پیش تولید سریال در حدود ۱۴۰ میلیون تومان هزینه داشت ولی با بروز انقلاب نیمه کاره ماند و حاتمی کلی بابتش مواخذه شد. با پیشنهاد محمد هاشمی رئیس وقت تلویزیون کار دوباره استارت خورد و این بار هزاردستان ساخته شد. بعد از حاتمی کلی کارگردان وارد فضای ساخت سریال تاریخی شدند که بیشترشان چون درک درستی از تاریخ نداشتند کارشان موفق نبود.

*آیا کارگردانها با شما مشورت هم می کنند؟
** خیلی ها می آیند خانه و درباره کارشان با من حرف می زنند. چند وقت پیش خانم تینا پاکروان آمد و درباره سریال خاتون با من مشاوره کرد. یا دوست دیگری (مسعود کیمیایی) که قصد داشت درباره  سیدمهدی بلیغ گانگستر معروف فیلم بسازد با من حرف زد و من اطلاعاتم را در اختیارش قرار دادم. البته بابت برخی نقدهایم مثل نقد به «حریم سلطان» کلی فحش در فضای مجازی خوردم. الان من حساب کردم پنچ هزار سوژه خوب برای فیلم و سریال ساختن داریم که باید ازشان استفاده کنیم. به  نظرم باید در کنار هر گروه سازنده سریال تاریخی یک محقق وجود داشته باشد. سریال معمای شاه تا جایی خوب بود و یکهو شد پررنگ کردن بیش از حد نقش فدائیان اسلام که در واقعیت اینقدر نقش نداشتند و وجوه تاریخیش اندکی رفت به حاشیه...محمدرضا ورزی از دوستان خوب من است و کارگردانی اهل مطالعه است ولی گاهی او را مجبور می‌کنند به ارائه موضوعاتی خاص. به نظرم باید دست کارگردان مخصوصا کسانی که به دنبال ساخت آثار تاریخی هستند، باز باشد تا کارش را انجام دهد. همین سریال معمای شاه قرار بود در ابتدا در ۴۴ قسمت ساخته شود اما با حضور من کار به ۸۵ قسمت رسید و برخی قسمتهایش خیلی هم خوب درآمد ولی باید تولیدات تاریخی را به طور جدی ادامه دهیم و تا می توانیم هم از افراد باتجربه استفاده کنیم.

خبرنگار: پیمان اسماعیلی