در دنیا سالانه ۱۵میلیارد درخت و یا به عبارتی ۵ میلیون هکتار جنگل از بین می‌رود و این یعنی کم‌توجهی به عرصه‌های منابع طبیعی که نتیجه آن، معضلاتی است که امروزه در مناطق مختلف زمین شاهد آن هستیم.
از این‌رو، کنوانسیون‌هایی همچون کنوانسیون مقابله با تغییر اقلیم و یا تنوع‌زیستی فعال شده و کشورهای مختلف با هدف کاهش عواقب زیست محیطی در این کنوانسیون‌ها عضو شده‌اند که یکی از تمهیدات اندیشیده شده در این خصوص، کاشت یک تریلیون درخت تا سال۲۰۳۰ در مناطق مختلف دنیاست. زیرا اجماع جهانی به این نتیجه رسیده که یکی از راه‌های برون‌رفت از این وضعیت، توجه بیشتر به درختکاری و توسعه جنگل‌هاست. به عنوان نمونه، پاکستان یک میلیارد درخت کاشته و وارد مرحله بعدی شده و عربستان کاشت ۵۰میلیارد درخت را برنامه‌ریزی کرده است.
ایران نیز با اجرای طرح کاشت یک میلیارد درخت در بازه زمانی چهارساله، نخستین گام توسعه جنگل‌ها را با هدف پیشگیری از تغییرات اقلیمی و کاهش مخاطرات زیست محیطی برداشته است.
روز درختکاری را بهانه‌ای برای گفت‌وگو با دکتر نقی شعبانیان، معاون امور جنگل سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور و همچنین عضو هیئت‌علمی گروه جنگل‌داری دانشکده منابع طبیعی دانشگاه کردستان قرار دادیم تا جزئیات بیشتر این طرح را از زبان ایشان بشنویم.
زیرساخت‌های لازم برای کاشت یک میلیارد اصله درخت چیست؟
کاشت یک میلیارد اصله نهال در نقاط مختلف کشور در بازه زمانی چهار ساله برنامه‌ریزی شده که این اقدام از امسال آغاز شده است و طبق برنامه زمان‌بندی باید تا پایان سال۱۴۰۶ یک میلیارد اصله نهال یا به‌طور دقیق‌تر سالی ۲۵۰میلیون نهال در نقاط هدف کاشته شود.
مهم‌ترین بخش اجرای این طرح، آماده شدن نهال‌ها و توان استان‌های مختلف در زمینه تولید نهال بوده است که خوشبختانه هم در بخش دولتی و هم در بخش خصوصی نهالستان‌های خوبی برای تولید نهال داریم. به‌طوری که ۲۰۳ نهالستان دولتی و ۳۰۹ نهالستان خصوصی شناسنامه‌دار در حال تولید نهال برای کاشت یک میلیارد اصله درخت هستند که نهالستان‌های بخش دولتی ظرفیت تولید بیش از ۳۰۰میلیون نهال در سال را دارند. ضمن آنکه عرصه‌های بسیار مناسبی برای احیا و توسعه اراضی جنگلی و همچنین توسعه فضاهای سبز در کشور داریم. علاوه بر این، ادارات کل سازمان منابع طبیعی در همه استان‌ها بخشی از تولید نهال و کاشت درخت را برعهده دارند.
علاوه بر کاشت درخت، نگهداری و زنده‌مانی آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. برای تحقق این مهم چه تمهیداتی اندیشیده شد و در این زمینه با چه چالش‌هایی مواجه هستیم؟
بله، درست است. تولید و کاشت نهال، بخش کوچکی از کار بوده و اصل مسئله، نگهداری درخت است.
براین اساس، علاوه بر اینکه حفظ و احیای همه نهال‌هایی که به‌طور طبیعی در اراضی جنگلی کشور رویش دارند در اولویت کار سازمان قرار دارد، نگهداری از این نهال‌ها پس از کاشت نیز یکی از مسائل مهمی است که در دستور کار سازمان قرار گرفته است. ازاین‌رو سند پشتیبانی برای این طرح تهیه و همه دستورالعمل‌ها به نحوی مشخص شده که تاحدامکان کاشت نهال با موفقیت همراه باشد. ضمن آنکه در عرصه‌ای که نهال‌کاری می‌شود، یک شناسنامه فرعی فنی و یا طرح مشخصی تهیه می‌شود تا در قالب آن طرح مشخص شود چگونه و توسط چه نهادی باید از نهال‌های کاشته شده مراقبت شود. یعنی هیچ عرصه یا منطقه‌ای نخواهد بود که در آن درختکاری انجام و پس از آن رها شود یا بخواهیم پس از کاشت، تازه دنبال نهاد یا سازمانی برای نگهداری از درخت‌های کاشته شده بگردیم.
طبق برنامه زمان‌بندی باید تا پایان سال۱۴۰۶ یک میلیارد اصله نهال یا به‌طور دقیق‌تر سالی ۲۵۰میلیون نهال در نقاط هدف کاشته شود.البته بخشی از این نهال‌کاری‌ها توسط بخش خصوصی در قالب زراعت چوب انجام می‌شود که با توجه به منافع و سودی که زراعت چوب برای این بخش دارد، در حفظ و نگهداری از این نهال‌ها تلاش می‌کند. بخش دیگری از این نهال‌ها در قالب فضای سبز شهری کاشته می‌شود که براساس یک طرح مشخص و مسئولیت آن‌ها بر عهده شهرداری‌هاست. همچنین بخش دیگری از نهال‌کاری‌ها توسط دهیاری‌ها انجام می‌شود و متولی نگهداری از آن‌ها خود دهیاری‌ها و شوراهای روستاها هستند و بخشی نیز در قالب طرح‌های احیایی و توسعه‌ای است که در اراضی و مناطق جنگلی و یا در قالب طرح‌های مصوبی که سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری برای کاهش ریزگردها و پیشگیری از گسترش بیابان‌ها برنامه‌ریزی کرده، کاشته می‌شود و نگهداری از آن‌ها یا به‌طور مستقیم بر عهده سازمان است و یا در قالب مسئولیت اجتماعی برای نگهداری از این نهال‌ها متولی مشخص می‌کند.
به‌این‌ترتیب، برای نگهداری از نهال‌های کاشته شده، علاوه بر اینکه ابتدا باید در قالب طرح مشخصی گونه‌های مناسب و مقاومی -با توجه به شرایط اقلیمی- برای عرصه‌ها مشخص کنیم، ضرورت دارد برای نگهداری از آن‌ها نیز از ابتدا برنامه مشخصی داشته باشیم که خوشبختانه در طرح کاشت یک میلیارد درخت، این مهم پیش‌بینی شده است. به‌طوری که در مناطق جنگلی عمدتاً گونه‌های بومی کاشت می‌شود، اما در برخی مواقع با توجه به اهدافی که در فضاهای سبز دنبال می‌شود، برای کاشت نهال از گونه‌های غیربومی مقاوم نیز استفاده می‌شود تا نگرانی کمتری وجود داشته باشد. با این حال، وجود چالش‌های مرتبط با نگهداری از نهال‌های کاشته شده از قبیل آتش‌سوزی جنگل‌ها، غلط از کار درآمدن محاسبات و یا تصرفاتی که ممکن است اتفاق بیفتد و موجب از بین رفتن نهال‌های کاشته شده شود، غیرقابل انکار است. به همین منظور در قالب طرح یاد شده واکاوی، جایگزین و یا احیای این قبیل نهال‌ها پیش‌بینی شده است.
با توجه به شرایط موجود کشور در حوزه آب یعنی خشکسالی‌ها و کم‌آبی‌های ناشی از آن، تحقق کاشت و نگهداری از یک میلیارد اصله درخت در بازه زمانی چهار ساله را چقدر دست‌یافتنی می‌دانید؟
باید بپذیریم ایران به لحاظ جغرافیایی و شرایط اقلیمی در منطقه‌ای خشک و نیمهخشک واقع شده و اگر بخواهیم این آب را بدون برنامه‌ریزی مصرف کنیم، به‌طور حتم در آینده با مشکل کمبود آب مواجه خواهیم شد. اما با توجه به اینکه جنگل‌کاری یکی از راهکارهای علمی پیشگیری از هدررفت آب و منابع آب زیرزمینی است، این مهم در راستای تقویت سفره‌های آب زیرزمینی خواهد بود، زیرا یکی از اهدافی که در طرح کاشت یک میلیارد درخت دنبال می‌کنیم، سرمایه‌گذاری برای ذخیره آب‌های زیرزمینی است، چرا که هر هکتار جنگل‌کاری در آینده می‌تواند سالانه ۵۰۰ تا هزار و حتی در شرایط خیلی خوب تا ۲هزار مترمکعب آب ذخیره کند. البته این سرمایه‌گذاری در شروع کار یعنی چند سال نخست، نیازمند هزینه است.
با این‌حال، با توجه به شرایط اقلیمی مناطق، در پژوهشکده‌های مختلف، گونه‌های مقاوم بومی را انتخاب کرده و پس از محاسبه میزان نیاز هرگونه به آب به این نتیجه رسیده‌ایم که این گونه‌ها نیاز زیادی به آبیاری ندارند. ضمن آنکه بیشتر نهال‌هایی که کاشته می‌شوند، در عرصه‌های جنگلی یعنی شمال کشور و زاگرس هستند که فقط دو سال نخست نیازمند آبیاری هستند. حتی در بحث فضای سبز که بعضی جاها از گونه‌های غیربومی استفاده می‌شود، گونه‌های مقاوم کاشته خواهد شد، زیرا ایران کشوری است که باید تمامی تلاش ما معطوف صرفه‌جویی آب شود.
اگر فرض کنیم همه این یک میلیارد درخت که کاشته خواهد شد، نیازمند آبیاری باشند و در سال ۱۰بار و هر بار هر درخت ۲۰لیتر آبیاری شود، سالانه حدود ۲۰۰میلیون مترمکعب آب صرف آبیاری این درختان خواهد شد که این میزان آب در مقابل ۴۰۰میلیارد مترمکعب بارندگی سالانه کشور، رقم بالایی نیست، ضمن آنکه براساس منابع علمی موجود دنیا، کاشت این درختان نوعی سرمایه‌گذاری و ذخیره برای تقویت آب سفره‌های زیرزمینی محسوب می‌شود که پس از پنج سال به ثمر خواهد نشست. همچنین جنگل‌کاری یکی از بحث‌های علمی درخصوص پیشگیری از مخاطرات زیست‌محیطی تغییر اقلیم در دنیاست که بیشتر کشورها در این مسیر برنامه‌ریزی کرده‌اند.
البته در این طرح نیز مانند همه طرح‌ها احتمال بروز خطا وجود دارد. اما واقعیت این است ما سال‌ها از آب در قالب شرب و کشاورزی بهره‌برداری کرده‌ایم، ولی از دهه ۷۰ به بعد، برای تقویت سفره‌های آب زیرزمینی اقدام قابل توجهی نداشته‌ایم و اکنون که مشکلات زیست محیطی و کم‌آبی رو به افزایش و جنگل‌کاری‌ها رو به کاهش است، ضرورت دارد این طرح را به کمک همه مردم و دستگاه‌ها پس از چهار سال نخست نیز ادامه دهیم و در ذخیره‌سازی هرچه بیشتر سفره‌های آب زیرزمینی بکوشیم. البته تحقق این مهم نیازمند عزم و اراده ملی است.
برای سایر نهادها و سازمان‌های کشور درخصوص اجرای این طرح چه وظایفی تعیین شده و چگونه می‌توانند ایفای نقش کنند؟
طرح کاشت یک میلیارد درخت از ابتدا به عنوان طرحی ملی و مردمی دیده شد. به این معنا که ۷۰درصد آن در قالب مشارکت مردمی است. از این رو برای همه نهادها و دستگاهای دولتی و غیردولتی برنامه‌ریزی و تاکنون بیش از هزار و ۱۰۰ تفاهم‌نامه در سطح ملی و بین‌المللی در این خصوص بسته شده است. به عنوان نمونه با آموزش‌وپرورش برنامه‌ریزی خوبی شده و طرح «هر مدرسه، یک نهال» در کشور در حال اجراست. علاوه بر این، جمعیت هلال‌احمر نیز به‌طور جدی پای کار است. ضمن آنکه تاکنون نهادهای نظامی و انتظامی، نیروهای مسلح، پالایشگاه‌ها در مناطق جنوبی کشور، دهیاری‌ها، بخشداری‌ها و بخش‌های خصوصی همکاری بسیار خوبی برای اجرای هرچه بهتر این طرح داشته‌اند. همچنین بسیج سازندگی با همه امکانات پای کار آمده است. با این حال ضرورت دارد این مهم تبدیل یه یک فرهنگ عمومی شود تا این طرح در سال‌های آینده نیز ادامه یابد.
همان‌طور که می‌دانید، با توجه به وسعت طرح، نمی‌توان آن را مختص سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری دانست، زیرا کاشت یک میلیارد درخت همتی ملی است که برای کاهش معضلات زیست‌محیطی و تقویت منابع آب سفره‌های زیرزمینی انجام می‌شود که خوشبختانه تاکنون نهادها و سازمان‌های مختلف به‌خوبی پای کار آمده‌اند. با این حال امید می‌رود پس از این چهار سال نیز کاشت درخت به یک فرهنگ عمومی تبدیل شود و همه نهادها و دستگاه‌ها خود را موظف به نهال‌کاری و جنگل‌کاری بدانند.
در سال جاری حدود ۳۰۰میلیون اصله نهال در کشور تولید شده که شامل نهال‌های جنگلی، باغی، فضای سبزی، بیابانی و نهال‌های زراعت چوب می‌شود و معاونت باغبانی جهاد کشاورزی تاکنون ۶۲میلیون اصله نهال باغبانی تولید کرده و با توجه به اینکه هم‌اکنون فصل کاشت است، درهمه استان‌ها همکاران ما با کمک بخش‌های مختلف در حال کاشت این نهال‌ها هستند تا نهال‌های تولید شده‌ای که قابلیت کاشت دارد را بکارند.
البته با توجه به اینکه برخی از نهال‌ها باید دو سال در نهالستان باقی بمانند و یا برخی عرصه‌ها هنوز شرایط لازم برای کاشت درخت را ندارند و یا متولی نگهداری از نهال‌هایی که قرار است در برخی مناطق کاشته شود هنوز مشخص نشده، احتمال دارد امسال همه این ۳۰۰میلیون اصله نهال تولید شده کاشته نشوند، اما به‌طور حتم در سال نخست اجرای طرح، کاشت بیش از ۲۵۰میلیون اصله درخت انجام خواهد شد.
نظر شما