امروز 21 اسفندماه، روز بزرگداشت شاعر و حکیم نامدار و پارسی‌گوی، جمال‌الدین الیاس بن یوسف مشهور به «نظامی گنجوی» است؛ سراینده‌ای که یکی از قله‌های رفیع شعر فارسی محسوب می‌شود و از پیشتازان و شاعران صاحب ‌سبکی است که داستان‌های مشهور را به نظم درآورده است. نظامی در سال 530ق در خانواده‌ای مسلمان و ایرانی متولد شد. او در یکی از سروده‌هایش، پدر خود را «دهقانِ فصیحِ پارسی‌زاد» معرفی می‌کند که بیانگر تصریح و تأکید نظامی بر ریشه‌های ایرانی خاندان و تبار او است. پنج مجموعه شعری وی موسوم به «خمسه» از گنجینه‌های بزرگ ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی اسلامی است. در این امر نمی‌توان تردید روا داشت که میراث ادبی نظامی گنجوی بخشی از فرهنگ بزرگ ایرانی محسوب می‌شود که به مدد شرافت مسلمانی رو به فزونی گذاشت و جهان را از برکات خود بهره‌مند کرد. خوشبختانه نمونه‌هایی عالی از نسخه‌های خطی مجموعه خمسه نظامی در سراسر دنیا وجود دارد که نشان از عمق فرهنگی و جایگاه زبان فارسی در میان ساکنان جغرافیای پهناوری است که از کرانه‌های دریای مدیترانه تا کوه‌های سر به فلک کشیده هیمالیا گسترده است. کتابخانه آستان قدس رضوی که به برکت وجود مقدس حضرت ثامن‌الحجج(ع) از دیرباز مأمن و محل نگهداری میراث مکتوب جهان اسلام و ایران اسلامی بوده و هست و با تکیه بر سنت پاینده وقف، نقشی محوری در حفظ میراث فرهنگی ایفا می‌کند، میزبان چند نسخه خاص و ویژه از خمسه نظامی است. امروز، در روز بزرگداشت «حکیم گنجه» می‌خواهیم قدیمی‌ترین نسخه موجود از کتاب خمسه را که در گنجینه مخطوطات کتابخانه دیرپا و پرسابقه آستان‌ قدس رضوی نگهداری می‌شد، به شما خوانندگان ارجمند معرفی کنیم؛ نسخه‌ای خطی از «خمسه نظامی» که کار کتابت آن اواخر سال 799ق (اواخر شهریور 776ش) به پایان رسیده‌ است و بیش از 626 سال عُمر دارد؛ نسخه‌ای که 185 سال پس از درگذشت حکیم نظامی نوشته شده‌ و نه فقط به اشعار ناب وی آراسته ‌است، بلکه می‌توان در آن هنر چشمنواز کتابت و تذهیب ایرانی اسلامی را هم مشاهده کرد. اما پیش از آنکه بخواهم جزئیات این نسخه منحصر به فرد و خاص از خمسه نظامی را خدمت شما تقویم کنم، باید توجه خوانندگان فکور و فهیم رواق را به نکته‌ای مهم و راهبردی جلب کنم.

ضرورت پاسداری از حریم مفاخر و آثار آن‌ها

در چند دهه اخیر، جریانی به اصطلاح فرهنگی اما به واقع ضدفرهنگی در برخی کشورهای همسایه به راه افتاده که هدف اصلی آن، زدودن فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی و جایگزین کردن آن با فرهنگی جعلی و بدون سابقه قابل اعتناست. این جریان که سخت به دنبال مصادره مفاخر فرهنگی ماست، در تلاش است از نظامی گنجوی چهره‌ای غیرایرانی بسازد و او را شاعری متعلق به فرهنگ جعلی خود بداند؛ تا آنجا که حتی اشعار فارسی دیوار و سنگ مقبره نظامی را در شهر گنجه تراشیده و محو کرده و در تلاش هستند آن را با ابیاتی به زبان دیگر که هیچ تعلقی به شاعر و حکیم مسلمان و پارسی‌گوی ایرانی ندارد، جایگزین کنند. این مسئله البته نخستین بار نیست که اتفاق می‌افتد و احتمالاً آخرین بار نیز نخواهد بود. در برابر چنین هجمه‌ای، تنها نهادهای فرهنگی نظام مسئول نیستند؛ این وظیفه‌ای است که بر دوش تک‌تک باورمندان و علاقه‌مندان به فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی قرار دارد. تلاش برای معرفی چهره واقعی مفاخری مانند نظامی و شناساندن میراث گرانسنگی که از او و امثال او برای نسل امروز باقی مانده، کمترین کاری است که می‌توان انجام داد. معرفی نسخه‌های خطی موجود در گنجینه مخطوطات کتابخانه آستان‌ قدس رضوی که در برگیرنده قطعاتی از این میراث سترگ و ماندگار محسوب می‌شود، فرصتی طلایی برای گام برداشتن در این مسیر است که با همکاری صمیمانه کارشناسان این نهاد فرهنگی در بارگاه منور رضوی، آثار و ثمرات مبارکی در پی خواهد داشت.

جزئیات «خمسه» 626 ساله

برگردیم به بحث اصلی که معرفی نسخه‌ای خطی و ویژه از «خمسه نظامی» در گنجینه نسخ خطی کتابخانه آستان‌ قدس رضوی است. کار کتابت نسخه مورد بحث، چنان که گفتیم اواخر سال 799ق به پایان رسیده است. خوشبختانه تاریخ دقیق نگارش نسخه در انتهای آن ذکر شده‌ و بر اساس آن، کار تحریر بین ماه شعبان تا ذی‌الحجه سال 799ق (اردیبهشت تا شهریور 776ش) انجام گرفته است‌. کاتب این نسخه خطی ارزشمند، احمد بن محمد ملقّب به «نظام» است. درباره کاتب و زندگانی او اطلاعاتی در اختیار نداریم. تا جایی که نگارنده جست‌وجو کرده، نام وی در آثار قدیمی مانند «گلستان هنر» اثر «میرمنشی قمی» که در دوره صفویه به رشته تحریر درآمده‌ است و در آن جمع زیادی از هنرمندان معاصر نگارنده کتاب و قرن‌های پیش از آن معرفی شده‌اند، دیده نمی‌شود. متأسفانه با وجود جست‌وجوی فراوان، از این کاتب نسخه خطی دیگری یافت نشد تا بتوان درباره تاریخ دقیق حیات وی نظر داد. تنها نام مشابهی یافت شده که مربوط به قرن سوم هجری (احمد بن محمد مشهور به ابوالعباس ابوثوابه) است که به دلیل عدم تطبیق تاریخی با زمان نگارش نسخه خطی نمی‌توان به آن اعتنا کرد. تنها چیزی که می‌توان درباره کاتب گفت این است که او در نیمه دوم قرن هشتم و نیمه نخست قرن نهم هجری می‌زیسته‌. نسخه خمسه نظامی فوق‌الذکر به خط «نسخ آمیخته به تعلیق» و به صورت «چهارستونه» تحریر یافته‌ و در ابتدای هر منظومه یک کتیبه مذهّب و منقش به لاجورد و طلا قرار گرفته ‌است. این کتاب در سال 1361ش توسط جلال‌الدین تهرانی وقف کتابخانه آستان ‌قدس رضوی شد.