قبرستان بقیع (به عربی: مقبرة البقیع) قبرستان و گورستانی است که در شهر مدینه منوره در کشورعربستان سعودی واقع شده‌است. عده بسیاری از اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) از جمله چهار تن از امامان مظلوم و بزرگوار شیعه، حضرات امام حسن مجتبی(ع)، امام سجاد زین العابدین(ع)، امام محمدباقر(ع) و امام جعفر صادق(ع) و تعدادی از صحابی پیامبر اسلام(ص) در این مکان دفن شده‌اند. بقیع در لغت به معنای زمین وسیعی است که در آن درخت‌های فراوان با ریشه‌های درخت وجود داشته باشد.

این قبرستان در شرق مدینه و در نزدیکی مسجدالنبی(ص) و بارگاه مطهر پیامبر گرانقدر اسلام حضرت محمد مصطفی(ص) واقع شده و از مقدس‌ترین قبرستان‌هایی است که جهان بشریت، شاهد عظمت آن بوده و است، زیرا این سرزمین مقدس که جز ویرانه‌ای انباشته به خاک نیست و بدون سایبان و بدون چراغ است، پیکرهای مطهر اهل بیت پیامبر گرامی اسلام(ص) را در آغوش خاک‌های خود گرفته است.

به مناسبت یکصد و یکمین سالروز حادثه ناگوار، دلخراش و غمبار تخریب بارگاه مطهر ائمه اطهار(ع) در قبرستان بقیع به دست وهابیان درتاریخ هشتم شوال سال1344 هجری قمری، سراغ «زهرا فاطمی مقدم» کارشناس مسئول بخش ارزشیابی و پیش‌آرشیو اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی و دانشجوی مقطع دکترای رشته تاریخ رفتیم تا او از میان اسناد و حقایق ثبت شده در تاریخ، از این واقعه جانسوز برایمان بگوید. درادامه بخش‌هایی از سخنان وی در گفت‌وگو با خبرنگار قدس را می‌خوانید.

«بقیعُ الغَرْقَد»

قبرستان بقیع یا بقیعُ الغَرْقَد، کهن‌ترین قبرستان مسلمانان در شهر مدینه در کشور عربستان است. علت اینکه بقیع را بقیع الغرقد نامیده‌اند، آن است که نوعی درخت خاردار در این گورستان می‌روییده که نامش غرقد بوده، از این رو به «بقیع الغرقد» معروف شده است.

بقیع تا 100سال پیش دیوار و حصاری نداشته، اما اکنون با دیواری بلند محصور شده و از گذشته تاکنون مسلمانان از هر فرقه و مذهبی، پس از زیارت مرقد پاک و مطهر رسول خدا(ص)، به قبرستان بقیع می‌روند و و مزار اهل بیت پیامبر(ص) را زیارت می‌کنند.

 بقیع تنها یک گورستان نیست، بلکه گنجینه‌ای از تاریخ اسلام است. قبور چهار امام معصوم شیعیان و نیز قبور همسران و برخی فرزندان پیامبر اکرم(ص)، اصحاب، تابعین و نزدیک به 10هزار نفر از شخصیت‌های نامدار تاریخ اسلام در آنجا واقع شده است.

«بقیع» در گذر حوادث تاریخ

 در ادوار مختلف تاریخی به‌خصوص اوایل حکومت بنی‌عباس، بر مرقد برخی از این شخصیت‌های اسلامی، بقعه‌هایی ساخته شد که قبور مطهر حضرات ائمه اطهار(ع) از جمله این موارد بوده است. گزارش‌های تاریخی سفرنامه‌نویسان حاکی از آن است در دوره‌های مختلف، این بناها مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته‌اند. ابن‌بطوطه، جهانگرد معروف مسلمان مراکشی در سال ۷۲۵قمری به مکه و مدینه سفر کرده و از بقیع گزارش داده است. او در گزارش و سفرنامه خود از قبر صفیه دختر عبدالمطلب و عمه پیغمبر اسلام(ص) و مادر زبیر بن عوام، قبر ابوعبدالله مالک بن انس که گنبد کوچکی دارد، قبر ابراهیم فرزند پیغمبراکرم(ص) که گنبد سپیدی دارد، قبر عبدالرحمن بن عمر بن خطاب معروف به ابی‌شحمه، قبور عقیل بن ابیطالب و عبدالله بن جعفر بن ابیطالب معروف به ذوالجناحین،‌ مقبره‌ همسران پیغمبراسلام(ص)، مقبره عباس بن عبدالمطلب عموی پیغمبر و حسن بن علی(ع) با گنبدی استوار و صندوقی چوبین با صفحات برنجین و مرصع، قبر عثمان بن عفان و فاطمه بنت اسد و... خبر می‌دهد.

در سال ۱۲۲۰ هجری قمری برای نخستین بار وهابیان، شهر مدینه را محاصره کردند و بارگاه مطهر چهار نفر از امامان بزرگوار شیعه و گنبد حضرت فاطمه(س) موسوم به بیت‌الاحزان به دستور سعود بن عبدالعزیز، تخریب شد.

سلطان محمود دوم عثمانی لشکری برای تصرف مدینه فرستاد و در ذی‌الحجه ۱۲۲۷ قمری، آن شهر را بازپس گرفت و در ادامه، وی دستور بازسازی بارگاه‌ها را صادر کرد. گزارش سفرنامه‌نویسان ایرانی در دوره قاجار مانند فرهاد میرزا و حسام‌السلطنه فرزند عباس میرزا که به قصد زیارت به آن شهر رفته‌اند، حاکی از بازسازی قبورمقدس ائمه اطهار(ع) است، اما در حمله دوم وهابیان در تاریخ هشتم شوال ۱۳۴۴قمری به مدینه، گنبدها و بارگاه‌های موجود در قبرستان بقیع ویران شد.

سندی به یاد «بقیع» در این قطعه از بهشت

در میان اسناد موجود در گنجینه مرکز اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سندی مبنی بر عزاداری و اعلام عزای عمومی به مناسبت سالگرد این واقعه جانسوز در ایران و نیز در حرم مطهر رضوی وجود دارد. در این سند به برگزاری مجالس عزا و سوگواری این واقعه بر حسب توصیه «سید حسین طباطبایی قمی» معروف به «حاج حسین آقا قمی» از علمای معروف اشاره شده است. البته نویسنده و مخاطب نامه به‌طور دقیق مشخص نیست، اما از آنجایی که در پایین سند نوشته شده «اقدام لازم شده است» به نظر می‌رسد این نامه از سوی یکی از علمای شهرمشهد، خطاب به متولی و یا یکی از صاحب منصبان آستان قدس رضوی نوشته شده باشد و بر اساس مهر مندرج در پایین این سند که مربوط به سال 1306 شمسی است، گویا تاریخ سند از ثبت و ضبط اداری این سند، پس از اقدامات انجام شده در این زمینه حکایت دارد.

 تعطیلی نقاره‌خانه و به تعبیر سند موجود، «عمله شکوه» و نیز سیاه‌پوشانی گلدسته‌ها و ضریح مطهر امام هشتم(ع) ازجمله اقدام پیشنهادی به منظور اقامه عزا در این روز در حرم مطهر امام رضا(ع) بوده است. در بخشی از این سند چنین آمده است:

«... الساعه جناب مستطاب شریعتمدار ملاذ الاسلام آقای شیخ مهدی و جمعی از ائمه جماعت و غیره این بنده منزل بر حسب تلگراف حجه الاسلام آقای قمی دامت برکاته جهت روز هشتم ماه که فردا می‌شود که روزیست که بقاع متبرکه ائمه بقیع را منهدم نموده به این مناسبت اقامه عزا و سوگواری عمومی فراهم نمایند و مشغول شده‌اند عموماً، لذا آقایان خواهشمند می‌باشند که مصیبت برای اجداد حضرت ثامن روحی و ارواح العالمین فداه می‌باشد و فراهم شده، مقرر فرمائید امشب و فردا شب عمله شکوه، خدمت ننمایند و ضریح مطهر و مناره‌ها را سیاه بپوشند و تعطیل فرمایند...».

اما آنچه به عنوان یک دلنوشته و ابراز ارادت به ساحت پاک پیامبر اکرم(ص) و حضرات معصومین(ع) به‌ویژه ائمه مظلوم مدفون در بقیع باید بیان کرد این است: «... یادمان‌های بهشتی را نمی‌توان تخریب کرد...».