محمد عترت‌دوست؛ استاد دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی و عضو انجمن نهج‌البلاغه ایران، ۹ خردادماه در نشست علمی «آشنایی با روش تحلیل محتوای متون دینی» با بیان اینکه معمولا در کلاسهای تفسیر این پرسش زیاد مطرح است که علامه طباطبایی که به استفاده از روش قرآن به قرآن در تفسیر مشهور هستند آیا از روش‌های دیگر هم بهره برده‌اند، گفت: یکی از محققان سراغ تفسیر سوره غافر ایشان رفته و این سؤال را مورد تحقیق قرار داده و سنجش فراوانی کرده و نشان داده است که وقتی می‌گوییم علامه از این روش بهره برده است چه استناداتی دارد.
وی ادامه داد: محقق دیگری در مورد اینکه آیا در قرآن چیزی درباره روان‌شناسی به خصوص با رویکرد روان‌شناسی اجتماعی داریم، تحقیق کرده است یا اگر در قرآن بحث اقتصادی داریم اقتصاد کلان است یا خرد و اصلا داریم یا خیر و بحث روان‌شناسی اصلا در قرآن مطرح است یا خیر و اگر هست فردی است یا اجتماعی و ...؟ ما مدعی هستیم که قرآن تبیان لکل شیء است ولی باید ببینیم با چه میزان و کیفیتی مطرح است و آیا این ادعا درست است یا خیر؟
۳۲ نامه به معاویه
مدرس دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی با اشاره به برخی پژوهش‌های خود، ادامه داد: یکی از این تحقیقات سنجش فراوانی کلمات و نامه‌های امیرالمؤمنین(ع) در پاسخ به معاویه است؛ مجموعه کامل این نامه‌ها در کتب تاریخی وجود دارد؛ ۳۲ نامه در چند سال خلافت حضرت علی(ع) به معاویه نوشته شده است. حجم کلمات حضرت نسبت به معاویه سه برابر است و این نشان می‌دهد که حضرت وقت بیشتر و مطلب بیشتری نوشته است زیرا ایشان در مقام امامت وظیفه تبیین حق را دارند. گاهی معاویه یک نامه چند خطی نوشته ولی حضرت پاسخی چند صفحه‌ای داده‌اند تا این مطلب در تاریخ بماند و آیندگان هم بخوانند.
عضو پیوسته انجمن نهج‌البلاغه ایران، گفت: در این نامه‌ها حضرت موضوعات مختلفی بحث کرده و از جمله نصایحی است که ایشان به معاویه دارد؛ نصایح حکومتی، عقایدی و اخلاقی و ... است و تحقیق نشان می‌دهد که حجم نصایح اخلاقی از بقیه بیشتر است و البته نصایح اعتقادی و حکومتی و ... هر کدام تحقیقی مستقل می‌طلبد.
وی با بیان اینکه امیرالمؤمنین(ع) سخنانشان را به آیات قرآن کریم استناد داده‌اند، گفت: حضرت روی بیعت عمومی، ملت و امت و جامعه تاکید زیادی دارند. در بسیاری از کتب تاریخی وقتی وارد اختلاف بین معاویه و امام می‌شویم دائما آن را به قتل عثمان نسبت می‌دهند در حالی که این تاریخ به روایت بنی امیه است و نه شیعه و حضرت امیر(ع)؛ کمترین واژه که حضرت فقط در حد ضرورت به آن پرداخته و از روی اجبار بوده است بحث عثمان است و اساسا برای حضرت بحث عثمان مهم نبوده است ولی معاویه برای سوء استفاده دائما به قتل عثمان و نسبت دادن آن به امام تمرکز کرده است.
استفاده ابزاری معاویه از کلمات امت، ملت و جامعه
عترت‌دوست بیان کرد: اگر به سنجش فراوانی کلمات معاویه دقت کنیم او دائما از ملت و امت سخن گفته است و چقدر قتل عثمان در نامه‌های او پرکاربرد است همچنین استناد به قرآن نقش چندانی در سخنان معاویه ندارد و ضعیف است. همین که ما می‌بینیم استناد به امت و ملت و جامعه در کلمات امام و معاویه فراوانی زیادی دارد خود این یک تحلیل محتوا برای ماست و مسئله ایجاد می‌کند که خودش یک پژوهش مستقل است. در این تحلیل کاملا استفاده ابزاری معاویه از جامعه و اعتقاد قلبی امام به مردم مشهود است.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه نامه‌های زیادی بین امام علی(ع) و معاویه رد و بدل شده است و همین خودش موضوع یک تحقیق است زیرا در دستیابی به حقیقت به ما کمک خواهد کرد، گفت: حضرت از مباحث تاریخی به اختلاف معاویه با خودشان می‌پردازند و دائما درصدد تبیین این موضوع هستند و کمترین اهمیت هم، دعوت معاویه برای پیوستن به امام علی(ع) است یعنی حضرت نامه ننوشتند که از معاویه بخواهند با ایشان بیعت کند.
وی تاکید کرد: فراوانی موضوعات نشان می‌دهد که حضرت با نامه‌هایشان تلاش کردند بیعت عمومی با خودشان را تبیین کنند؛ کسانی که در مدینه جمع شدند و حادثه قتل عثمان رخ داد نمایندگان طوایف مختلف از مناطق مختلف بود و حضرت هم در نامه‌هایشان به اعتراض آنان به خلیفه وقت اشاره کرده‌اند یعنی عثمان یک سال قبل از قتل، قول اصلاح اجتماعی به مردم داد ولی چون اتفاقی رخ نداد سال بعد نمایندگان قبایل مختلف برای اعتراض به خلیفه به مدینه آمدند و باز چون تحولی رخ نداد و عثمان دستور به کشتن این نمایندگان داد آنها هم در مدینه جمع شدند و تجمع منجر به کشته‌شدن عثمان شد.
وی افزود: حضرت تاکید دارند که این افراد با من بیعت کردند؛ حضرت بر این نکته تاکید دارد که در یوم الانذار پیامبر(ص) مرا به جانشینی خود انتخاب کرد؛ حضرت در ادامه هم به مشروعیت خود و عدم دخالت در دوران خلفا و به خصوص قتل عثمان و باطل بودن حکومت معاویه در نامه‌ها تاکید کرده‌اند.
علی(ع) یک لحظه هم مشروعیت معاویه را نپذیرفت
عترت‌دوست تصریح کرد: در جنگ صفین، شب قبل از اینکه قرآن را به نیزه کنند که به آن لیله الحریر گویند و شبی بود که زد و خوردهای دو جبهه قطع نشد؛ معاویه همان شب دو نامه برای امام علی(ع) نوشت و گفت که بیا دست از این جنگ برداریم زیرا تا توانستیم صحابه پیامبر(ص) را کشتیم و حضرت هم زیر بار نرفتند و مسیر او را باطل دانستند؛ معاویه در نامه کوتاه دوم دوباره درخواست خاتمه جنگ کرد و اینکه حاضرم بیعت کنم و خراج سالیانه هم می‌دهم و فقط بگذار من حکومت شام را داشته باشم ولی علی(ع) فرمودند من حتی یک لحظه با تو بیعت نمی‌کنم ولو اینکه بخواهی یک بخشی از سرزمین‌های اسلامی را در دست داشته باشی. روز بعدهم قرآن به نیزه کردند و حوادث دیگر رخ داد؛ اینجا وقعا انسان متعجب می‌شود که چطور علی(ع) به هیچ عنوان زیر بار معاویه نرفتند.
استاد دانشگاه شهید رجایی با بیان اینکه تحقیقی بنده روی این نامه‌ها کرده‌ام که نشان می‌دهد حضرت تلاش کردند تا بحران‌ها را مدیریت کنند و این الگویی برای مدیریت بحران به ما می‌دهد، اظهار کرد: حضرت نامه‌ها را با پیک برای معاویه می‌فرستاد ولی چون معاویه به اطلاع مردم نمی‌رساند حضرت دستور داد که پیک و نماینده او در میدان شهر، نامه را برای مردم بخواند و پاسخ معاویه را هم در شام قرائت می‌کردند و این نامه‌ها به این دلیل از طریق شیعیان به ما رسیده است. حضرت از این کارکرد اجتماعی، دنبال مدیریت بحران بوده است.
ایرانیان دینداری خود را مدیون امام رضا(ع) هستند
وی افزود: ما تحقیقی هم در مورد ائمه(ع) دیگر داشتیم از جمله امام رضا(ع) که ایرانیان دینداری خود را مدیوم این امام هستند. شبهه و مسئله غلطی رواج یافته است که ایرانیان در دوران فتوحات مؤمن و مسلمان شدند ولی این درست نیست بلکه امام رضا(ع) و حضرت معصومه و کسانی چون حضرت عبدالعظیم ما را مؤمن کردند؛ مامون وقتی هنور امام رضا(ع) وارد مرو نشده‌اند کسی را فرستاد تا از ایشان بپرسد که اسلامی که شما می‌گویید چیست و مجموعه اعتقادات را بیان کنید و بعد امام فرمودند بنشین و بنویس و بعد اعتقادات را از توحید و نبوت و امامت، ولایت و عدل و قرآن بیان فرمودند و وارد حج و نماز و روزه و ... شدند که امروزه به نام اسلام ناب از منظر امام رضا(ع) ترجمه شده است و ساده و روان اسلام را توضیح می‌دهد و بنده اگر مسئول آموزش و پرورش بودم همین رساله محض الاسلام امام رضا(ع) را تدریس می‌کردیم.
عترت‌دوست تصریح کرد: نمودار سنجش فراوانی موضوعات در این رساله نشان می‌دهد قرآن و ولایت و نبوت و ... در آن برجسته است و چند مقاله از این رساله هم استخراج شده است؛ در چند ساله اخیر مجموعه ادعیه امام رضا(ع) که در کتب مختلف وجود داشت گردآوری و شبیه صحیفه سجادیه درآمده است و ۱۴۷ دعای بسیار زیبا و جالبی دارد و موضوعات مهم تحقیقی است.
وی تاکید کرد: چگونه امام سجاد(ع) در دوره خفقان مهمترین مسائل را با زبان دعا بیان کردند و شرایط امام رضا(ع) در مرو هم دست کمی از این دوران و عاشورا نداشته است زیرا امام(ع) نمی‌توانستند با صراحت مسائل را بیان کنند. گاهی کسی از امام درخواست دعا برای همسر خوب داشته و امام به جای پاسخ مستقیم با صلوات شروع می‌کردند و بعد آل محمد را توضیح می‌دهند یا گاهی به واسطه دعا تفسیر قرآن می‌کردند که براساس مضامین آن می‌توان نکات تفسیری بیرون بیاوریم که الان دو پایان‌نامه الگوی سعادت و الگوی شقاوت براساس این دعاها در حال انجام است.
عترت‌دوست در خاتمه گفت: یکی از گنجینه‌های ارزشمند ما مکاتبات ائمه سامرا است زیرا این ائمه محصور شدند ولی ایشان با نامه رسالت خود را به سرانجام رساندند و از این طریق سؤالات مردم را پاسخ دادند و برخی هم توقیعات است که امام ابتدائا آن را مکتوب کردند.
نظر شما