کسب‌وکار و تلاش برای بدست‌آوردن رزق و روزی و گذران زندگی مادی امر بدیع و جدیدی نیست که منحصر به تاریخ اسلام باشد، بلکه آغاز آن به تشکیل کوچک‌ترین اجتماعات بشری بازمی‌گردد و بسیاری از احکام کسب‌وکار در اسلام امضایی است نه تأسیسی؛ به این عنوان که در میان مردم رواج داشته و اسلام آن را تأیید کرده است.
نکته حائز اهمیت در مورد اسلام این است به یک امر مادی و دنیایی، رنگ و بوی خدایی و الهی داده و به آن معنویت بخشیده و تقدسی بی‌نظیر برای آن قائل شده و کسی را که برای کسب‌وکار تلاش می‌کند در قامت و لباس مجاهد در راه خدا به تصویر کشیده است. از آنجایی‌که رهنمودهای دین اسلام برگرفته از وحی و تعالیم آسمانی و با اشراف کامل به انسان و نیازهای او و هم‌آهنگ با قوانین تکوین آفرینش است، اسباب وسعت رزق و روزی یا مواردی که موجب ضیق و تنگی رزق و روزی می‌شود و مواردی که رعایت آن‌ها کمال کاسب را در پی دارد به بشر تعلیم داده است.
گفت‌وگوی ما را با حجت‌الاسلام دکتر مصطفی راستگو در ادامه می‌خوانید. او پژوهشگری است که در مورد آداب کسب اسلامی تحقیقات وسیعی دارد و کتاب «مرام کاسبی» را نیز در همین راستا به رشته تحریر درآورده است.
محل کسب کاسب، میدان جهاد اکبر
دکتر راستگو در ابتدا با بیان اینکه اسلام کاسبی را با معنویت در هم آمیخته است، توضیح می‌دهد: اسلام کاسب را مجاهد محبوب پروردگار خوانده و محل کسب‌وکار او را اعم از دکان، اداره یا وسیله نقلیه، میدانی برای جهاد اکبر که همان جهاد با نفس است دانسته است. هر معامله و داد و ستد، گامی از گام‌های سلوک الهی کاسب محسوب می‌شود. بحث از مرام کاسبی شامل هر شغل، صنف و جایگاهی می‌شود به همین دلیل مصادیقی که از زندگی کاسبان سالک در کتاب مرام کاسبی ذکر شده شامل اصناف مختلف ازجمله خیاط، آهنگر، کارگر، کفاش، راننده، دکتر، کارمند و بازاری می‌شود. اخلاق کسب‌وکار یا به تعبیر دیگر مرام کاسبی یعنی بایسته‌ها و نبایسته‌هایی که رشد و ترقی مادی و معنوی اهل کسب‌وکار به آن‌ها وابسته است.
او ادامه می‌دهد: اسلام به بازار و اهل آن اعتبار بخشیده و حتی با همین نگاه و اعتبار، گاهی سوق المسلمین و بازار مسلمانان را ملاکی برای حکم شرعی قرار داده و آن را محلی برای عبور و مرور امام زمان(عج) معرفی کرده که فرمود: «یمشی فی اسواقهم»؛ در بازارهایشان راه می‌رود. مهم‌ترین ویژگی کاسب سالک، درک حضور است؛ یعنی خود را در محضر خداوند متعال و در منظر و محضر امام معصوم(ع) می‌بیند.
کسب اخلاق‌مدارانه
این پژوهشگر دینی در پاسخ به شاخصه‌های اصلی کسب اخلاق‌مدارانه، برگرفته از آیات و روایات و سیره عملی کاسبان سالک می‌گوید: از مهم‌ترین این شاخصه‌ها صداقت و راست‌گویی است. در روایات، کاسب و تاجر راستگو همنشین پیامبران، صدیقان و شهیدان و همراه با ملائکه عنوان شده و هر وقت خریدار و فروشنده هر دو این صفت را داشته باشند موجب برکت در معامله می‌شود. یکی دیگر از مهم‌ترین شاخصه‌ها رعایت انصاف است که آثار تکوینی بسیاری دارد، ازجمله ازدیاد محبت‌ها و جلب محبت دیگران و رفتار منصفانه دیگران با خود شخص. اگر چه کاسب منصف از مشتری سود می‌گیرد اما رعایت حال او را نیز می‌کند و در معامله، خدا را در نظر می‌گیرد.
حجت‌الاسلام راستگو تصریح می‌کند: اشتغال و ایجاد سرمایه نه سرمایه‌اندوزی، آن‌قدر در اسلام مهم است که اگر گذر پیامبر اکرم(ص) به جوانی می‌افتاد، از شغل او سؤال می‌کردند و اگر اشتغالی نداشت و بیکار بود، می‌فرمودند از چشمم افتاد. مثال‌های فراوانی از اهتمام به کار و تلاش برای کسب رزق و روزی حلال در سیره معصومان(ع) از انبیای الهی گرفته تا اهل‌بیت(ع) داریم و استمرار این سیره را در میان شاگردان اهل‌بیت(ع) و راویان حدیث نیز می‌یابیم که مثال‌هایی از آن در کتاب مرام کاسبی ذکر شده است. فرهنگ دین، فرهنگ کار و تلاش و مبارزه با بیکاری و تکدی‌گری است. در روایات داریم حتی اگر کسی برای عبادت گوشه‌گیری کرده و رهبانیت پیشه می‌کرد و دست از کار و تلاش می‌کشید مورد نهی اهل‌بیت(ع) واقع می‌شد و او را سر بار جامعه و خانواده می‌دانستند و از او اظهار بیزاری می‌کردند.
کسب و کار مانع عبادت نیست
این استاد حوزه و دانشگاه به چند نکته مهم در این مورد اشاره می‌کند و می‌گوید: باید در نظر داشته باشیم تأمین معاش و کسب‌وکار مانع عبادت و انجام مناسک عبادی نیست و باید امر دنیا و آخرت را با هم پیش برد. در روایتی فرموده‌اند کسی که دنیا را برای آخرت و آخرت را برای دنیا ترک کند از ما اهل‌بیت(ع) نیست. حتی در روز جمعه هم که نماز عبادی سیاسی جمعه به‌عنوان یک رکن عبادی مطرح شده مانع کسب‌وکار نیست و کار و تلاش پس از آن مورد توصیه قرار گرفته و برخلاف تصور عامیانه که روز جمعه را روز تعطیلی و استراحت به معنای گذراندن وقت به بطالت می‌دانند، روز جمعه روز کار برای امر آخرت و امر دنیاست. نکته دیگر اینکه در اسلام هدف و نیت از کسب‌وکار، زراندوزی و سرمایه‌داری به معنای انباشت دارایی و سرمایه نیست. اسلام به ایجاد سرمایه و فرصت‌های شغلی تشویق می‌کند و کار و تلاش دنیایی را ابزاری برای توسعه می‌داند و آن را برای آباد کردن آخرت و ابدیت انسان ضروری دانسته و از همین منظر، دنیا را تجارتگاه اولیای خدا می‌داند.
ایشان ادامه می‌دهد: کار و تلاش از نظر اسلام صرفاً برای رفع نیازهای شخصی نیست؛ بلکه حتی در صورت بی‌نیازی و داشتن مکنت کافی نیز کار و تلاش ضروری است، اگر چه ممکن است نیت‌ها متفاوت باشد. گاهی برای توسعه دادن به زندگی خانواده و اطرافیان است و گاهی برای اینکه دیگرانی ازجمله کارمند، کاسب، کارگر و… از کنار او ارتزاق کنند. حبیب خدا کاسبی است که فقط به فکر خود و حتی نزدیکان خود نباشد، بلکه باید در مرام او به‌عنوان یک سالک الهی دگراندیشی وجود داشته باشد؛ اینکه به دیگران سودی رسانده شود و سفره با خیر و برکتی پهن شود تا آن‌ها نیز از کنار آن متنعم شوند.
دکتر راستگو در پایان بیان می‌کند: روزگاری کاسب، حبیب خدا شناخته می‌شد و به انصاف و دست‌گیری از نیازمندان و امانت‌داری و امین بودن در میان مردم محله و شهر شهره بود. کاسبی اصولی داشت که بر صداقت، مروت و رعایت حال خلق بنا شده بود. برای کاسب اعتبار و آبرو از هر سودی مهم‌تر بود و تعهد و پایبندی به شرع و دین حرف اول را می‌زد، اما امروز متأسفانه برخی از این مرام‌ها کمرنگ شده و یا از بین رفته‌اند که شاید یکی از مهم‌ترین علت‌های آن را بتوان در از بین رفتن نظام استاد و شاگردی جست‌وجو کرد. در گذشته اگر جوانی می‌خواست وارد کاری شود چند سالی در حجره یک کاسب خبره و استاد چیره‌دست شاگردی می‌کرد تا از رمز و راز کاسبی و راه‌های موفقیت و اصول اخلاقی آن آگاه شود و در آن مدت با بایدها و نبایدهای کسب‌وکار آشنا و سپس وارد بازار کار می‌شد. در گذشته بسیاری از کسبه پای درس مکاسب یک عالم حاضر می‌شدند و درس فقه و مکاسب می‌آموختند و در ضمن از معنویت آن عالم بهره می‌گرفتند؛ این امور موجب می‌شد پایبندی آن‌ها به اخلاق الهی بیشتر شده و در پی کسب رضایت خالق و افتخار حبیب خدا بودن، رضایت مخلوق را نیز کسب کنند. امیدواریم با رعایت اصول اخلاقی بیش از پیش شاهد حضور کاسبان سالک و الگوهایی برجسته برای نسل جوان و تازه وارد به بازار مسلمین باشیم.
نظر شما