سینه‌زنی، زنجیرزنی، نوحه‌خوانی، علم‌گردانی، سنج و دمام، بیل‌زنی، جغجغه‌زنی، کرب‌زنی، پخت نذری، نخل‌گردانی، تعزیه و ... همگی آیین‌های عزاداری هستند که با فرهنگ‌های مختلف اقوام ایرانی در هم آمیختند و در ایام سوگواری ائمه اطهار(ع) در گوشه و کنار کشور اجرا می‌شوند تا در محرم و صفر رنگ عزا به شهرهای ایران ببخشند.

در این چند صد سال گذشته بسیاری از مراسم مذهبی در مناطق مختلف ایران با فرهنگ بومی تلفیق شده و آیین‌های متفاوتی را خلق کرده است. مراسم عزاداری سیدالشهدا(ع) نیز از همین جنس مراسم است و متناسب با فرهنگ و آداب و رسوم هر منطقه به شکل‌های مختلفی انجام می‌شود.

در این مطلب به معرفی سندی از مجموعه اسناد اداری آستان قدس رضوی می‌پردازیم که مربوط به یکی از همین مراسم آیینی محرم و صفر یعنی «نخل‌بندی» است. اما پیش از آن به معرفی این رسم پرداخته و اطلاعاتی درباره برگزاری این مراسم در حرم مطهر رضوی ارائه می‌دهیم.

لازم به ذکر است برای نگارش این مطلب از مقاله «بررسی تحلیلی مراسم نخل‌بندی در دوره صفویه با بهره‌گیری از اسناد آستان قدس» نوشته زهرا فاطمی مقدم استفاده شده است.

رسمی به‌جامانده از دوره صفویه

رسم نخل‌گردانی در محرم برای بسیاری از ایرانی‌ها به‌خصوص مردم یزد آشناست. مراسمی که قدمتی چند صدساله دارد و در بسیاری از نقاط ایران برای عزای ائمه اطهار(ع) برگزار شده و می‌شود. اما کمتر کسی تا به‌ حال درباره نخل‌بندی چیزی شنیده است. رسمی که مقدمه برگزاری آیین نخل‌گردانی است.

تاریخ تشیع در ایران و رواج مراسم مذهبی، با روی‌ کار آمدن صفویان در این کشور گره خورده است. شاهان صفوی به‌ منظور ترویج مذهب شیعی در قلمرو خود در همه جهات تلاش کردند. مبلغانی به مناطق مختلف فرستادند، مرقد امامزاده‌ها را مرمت و نوسازی کردند، مسجد و تکیه ساختند و... . برگزاری مراسم سوگواری ائمه اطهار(ع)، به‌خصوص امام علی(ع) و امام حسین(ع) هم نمونه‌ای از همین برنامه‌ها بود. در آن دوره، اجرای این مراسم آیینی در قالب‌های مختلفی چون روضه‌خوانی و حمل وسایل مختلفی مانند عماری (تابوت) و نخل همراه بوده است. آیین‌هایی که هنوز هم کم‌و بیش در بسیاری از مناطق کشور به چشم می‌خورند.

تمثیلی از تابوت شهدای کربلا

دکتر فاطمی مقدم در مقاله‌اش چنین تعریفی را برای نخل ارائه داده است: «نخل عبارت است از یک سازه چوبی شبیه به اتاقکی کوچک که سقفی شیروانی دارد و از دیواره‌های مشبک ساخته شده و کف آن از به هم پیوستن تعدادی تنه درخت تشکیل می‌شود. بر پایه‌های آن چهار قطعه چوب به صورت عمودی در چهار طرف و برای بلند کردن آن چند قطعه چوب به صورت افقی تعبیه شده است».

در سایر منابع هم برای نخل تعاریف و تعابیر مختلفی بیان شده، اما در مراسم عزاداری اصطلاح نخل به مفهوم معمول آن یعنی درخت خرما نیست. درواقع در این مراسم‌، نخل به عنوان تابوت‌واره‌های ائمه(ع) در نظر گرفته می‌شود. به عنوان مثال نخل در مراسم عاشورا به عنوان تمثیلی از تابوت امام حسین(ع) و شهدای کربلا حرکت داده می‌شود.

در گذشته برگزاری مراسم عزاداری برای افراد پس از مرگشان در ایران مرسوم بوده، چنان‌که آیین‌های مربوط به سوگ سیاوش نمونه‌ای از آن‌هاست. اما براساس اسناد تاریخی، نخل‌گردانی و استفاده از نخل برای مراسم عزاداری شیعه، نخستین بار در دوره صفویه برگزار شد و از همان زمان رواج یافت.

آراستن نخل برای شکوه و جلال بیشتر

نخل‌گردانی به مقدماتی نیاز داشت که مهم‌ترینش نخل‌بندی بود. پارچه‌های رنگی و آینه و دیگر زیورآلات تزئینی را به نخل می‌بستند تا هنگام حمل، در نظر مردم جلوه‌گری بیشتری کند. این آراستن نخل را نخل‌بندی می‌گویند.

بنا به موقعیت‌های مکانی و زمانی مختلف، در هرکدام از مناطق ایران از اشیای مختلفی برای تزئین و آرایش نخل استفاده می‌شده است. در حرم مطهر هم وسایل استفاده شده برای آراستن و تزئین نخل‌ها در این مراسم یکسان نیست و در اسناد مختلف از اشیای مشابه و یا متفاوتی برای این موضوع نام برده شده است. برخی از این اقلام شامل کاغذ الوان، کاغذ سفید، جغجغه، ورق نقره، ورق طلا، کُلّه (حجله، پرده)، میخ آهن، میخ برنج، میخ مروارید، غزل (رشته به‌هم پیچیده)، مقوا، شال، آینه، آینه الوان، شیشه ساده، شیشه الوان، سیب سرخ، ریسمان، آستر، ریسه، سپر و قندیل است.

علاوه بر موارد ذکر شده در اسناد برای نخل‌بندی، از ابزارهایی مانند سوزن و نخ، نخ خام و تابیده، تخته و خاوه، چوب و سیریش و... نیز نام برده شده که به نظر می‌رسد هنگام تزئین نخل برای وصل کردن لوازم به نخل و یا تعمیر آن استفاده می‌شده است.

نکته‌ دیگری که از بررسی هزینه‌های ثبت شده در اسناد بدست می‌آید این است برخی وسایل مربوط به تزئین نخل را به منظور استفاده از آن در سال بعد نگهداری می‌کردند.

نخل‌بندی در بزرگ‌ترین شهر مذهبی ایران

برگزاری مراسم نخل‌بندی و نخل‌گردانی در آن دوره تنها در اصفهان نبوده و برپایه شواهد تاریخی، برخلاف امروز، این آیین مذهبی در مشهدِ عهد صفوی هم اجرا می‌شده است. البته مطابق اسناد به‌جا مانده از دوره صفوی که مربوط به تشکیلات اداری آستان قدس رضوی است، مراسم سوگواری ائمه(ع) در این دوره به روز عاشورا و شهادت امام علی(ع) محدود می‌شده است. مراسمی که روضه‌خوانی و خواندن روضه الشهدا از جمله برنامه‌های آن‌ها بوده است.

در این دوره مراسم نخل‌بندی به عنوان یکی از آیین‌های عزاداری، در مشهد به عنوان بزرگ‌ترین شهر مذهبی ایران همانند اصفهانِ پایتخت انجام می‌شده است. در واقع عواملی چون توان مالی و اداری مجموعه آستان قدس رضوی که پاسخگوی مناسبی برای تأمین هزینه‌ها و سازماندهی این مراسم بوده و البته تقدس و معنویت این تشکیلات سبب برپایی این آیین در حرم مطهر بود.

انجام مراسم نخل‌بندی در حرم مطهر رضوی در دوره صفوی به سوگواری عاشورا و بیست‌ویکم ماه رمضان خلاصه می‌شده است. درمیان اسناد به‌جا مانده از تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در دوره صفویه، 75 صفحه سند وجود دارد که بر اجرای این مراسم آیینی در حرم مطهر دلالت دارد. قدیمی‌ترین آن‌ها سندی مربوط به سال ۱۰۶۷ قمری و آخرین آن مربوط به ۱۱۴۷ قمری است.

نکته دیگر درباره این اسناد این است در اطلاعات مربوط به نخل‌بندی که در قالب دفاتر «اوارجه»، «توجیهات»، «روزنامچه»، «مجمل جمع و خرج» ثبت شده‌، تنها به درج هزینه‌ها بسنده شده و درباره چگونگی و چرایی اجرای این مراسم و یا حتی نحوه  و جزئیات اجرای مراسم نخل‌گردانی در حرم مطهر در این دوره هیچ اطلاعاتی وجود ندارد.

مراسمی با هزینه‌های قابل توجه

از بررسی اسناد مربوط به برگزاری مراسم نخل‌بندی در حرم مطهر چنین برمی‌آید در دوره صفویه برخلاف امروز که مردم وسایل مورد نیاز برای تزئین نخل را وقف یا نذر می‌کنند، تأمین منابع برای هزینه‌های مربوط به مراسم بیشتر از محل درآمدهای حاصل از اجاره مزارع و مستغلات بوده است. یکی از نکات مهم و تأثیرگذار در تداوم نداشتن این رسم تا دوران معاصر نیز همین موضوع است که باوجود هزینه‌های زیاد نخل‌بندی، برخلاف مراسمی چون تعزیه و روضه‌خوانی سیدالشهدا(ع) در عاشورا، اربعین و همچنین ۲۱ رمضان برای تأمین هزینه‌ها و مصارف، هیچ موقوفه‌ای برای آن اختصاص نیافته است.

همان‌طور که گفته شد نخستین سند مربوط به مراسم نخل‌بندی در حرم مطهر به سال ۱۰۶۷ قمری بازمی‌گردد که در آن، اشاره کوتاهی به هزینه‌های مربوط به تهیه برخی وسایل مانند کاغذ و آستر برای نخل‌بندی 21 رمضان شده است.

علاوه بر تأمین وسایل مورد نیاز برای آراستن نخل، این مراسم هزینه‌های دیگری هم داشته است. به این دلیل که تزئین نخل کاری زمانبر بوده و معمولاً یک شبانه‌روز یا حداقل تا پاسی از شب به طول می‌انجامیده، تأمین روشنایی هم لازم بوده است. به همین دلیل تأمین و تهیه مواردی چون پیه گداخته، روغن چراغ، شمع پی و... نیز لازم بوده و از جمله موارد هزینه شده برای تأمین روشنایی مراسم نخل‌بندی محسوب می‌شده است.

در اسناد مربوط به نخل‌بندی در آستان قدس رضوی از افرادی با عنوان «جماعتی که در مراسم نخل‌بندی» حضور داشتند، یاد شده است. افرادی که کُلّه‌بند (آماده‌کننده و نصب‌کننده پرده پارچه یا همان کُلّه روی چوب نخل)، کلو و یا کلوبند(بندزن)، دهلچی یا دهلی(نوازنده دهل)، نجار، قلعی‌گذار، حمّال(برای حمل چوب)، غلیان‌فروش، صحاف و صفّار (رویگر) بودند و علت حضورشان هنگام تزئین نخل دقیقاً مشخص نیست. براساس همین اسناد، هزینه‌های مربوط به تأمین خورد و خوراک این اشخاص جزئی از هزینه‌های صورت گرفته برای مراسم نخل‌بندی بوده که در کنار سایر هزینه‌های مراسم به تأیید ناظران و مسئولان دخل و خرج می‌رسیده است.

آخرین نکته‌ای که از بررسی هزینه‌های ثبت شده در این اسناد برمی‌آید، این است هزینه‌های مربوط به نخل‌بندی روز عاشورا عموماً بیشتر از بیست‌ویکم رمضان بوده و در این میان بیشترین هزینه پرداختی برای مراسم نخل‌بندی مربوط به عاشورای سال ۱۰۹۷ قمری بوده است.

سند ۱۰۶۸

سند شماره ۳۳۴۲۲ یکی از مجموعه اسنادی است که در تشکیلات اداری آستان قدس در دوره صفوی به ثبت رسیده است. در قسمتی از این سند به موضوع نخل‌بندی در حرم مطهر در دوره شاه عباس دوم اشاره شده و در آن اطلاعاتی درباره هزینه‌های مربوط به سوخت مشعل‌ها برای این مراسم در ماه محرم نگاشته شده است. نمونه سندی که مشاهده می‌کنید یکی از اوراق این سند است که عبارت «برات به تاریخ شهر محرم الحرام 1068 که در مطبخ مأموره جهت نخل بستن،70 دینار، برات مطالعه شد» در گوشه سمت چپ بالای آن نوشته شده است.