ارزش‌های والای نوع دوستی، تعاون و مشارکت داوطلبانه در فعالیت‌های مختلف معنوی و مادی و گذشتن از دارایی‌ها و اموال شخصی و اختصاص آن برای کارهای عام المنفعه و رفاه اجتماعی همگی بخشی از فرهنگ غنی اسلام است که به نام «وقف» انجام می‍شوند. وقفی که آن را نه تنها یکی از مصادیق بارز اعمال صالحه یا باقیات صالحات می‌دانیم بلکه از مهمترین تمهیدات دین اسلام در راستای دور اندیشی و تأمین آینده مسلمین به شمار می‌رود.

کنش‌های خیرین نیکوکار در تأسیس و بهره برداری از مدارس آموزشی در مناطق محروم، تأسیس و راه اندازی بیمارستانهای خیریه از طریق موقوفات، مراکز نگهداری ایتام و حمایت‌های مادی و معنوی از نیازمندان در راستای قرب الهی نمونه‌هایی از این کارکرد هستند.

در ادامه بخشی از گفت‌‎وگوی ما با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر عبدالرضا اصغری، مدیر توسعه وقف و مشارکت‌های اجتماعی بنیاد بهره وری موقوفات آستان قدس رضوی را می‌خوانید.

حبس العین و تسبیل المننعه

دکتر اصغری در ابتدا با توضیح معنای وقف می‌گوید: در روایات و تعریف وقف داریم که «الوقف هو تحبیس العین و تسبیل منفعتها». یعنی باید عین موقوفه را حفاظت و حبس کرده و از منافع آن استفاده کنیم. به بیانی دیگر حبس مایملک و جلوگیری از انتقال آن به هر طریقی، چه از راه فروش یا بخشش و در مقابل منافع و سود حاصل از آن را در راه خداوند هزینه کردن که  در واقع همان خدمت به مردم و گره گشایی مشکلات و سر و سامان دادن به وضعیت عادی و فرهنگی آنان و اهداف خیرخواهانه است. وقف معمولاً شامل کالاهای ماندگار و بادوام مانند املاک کشاورزی، تجاری، مسکونی یا وقف کتابخانه‌ها، ماشین آلات کشاورزی، دام‌ها، سهام و اندوخته‌ها و وجوه نقد است. با وقف استفاده شخصی از اموال و دارایی‌های فردی سلب شده و اصل و مزایای حاصل از آن برای اهداف معین و خاصی هزینه می‌شود.

ایشان در مورد اهداف و فلسفه وقف بیان می‌کند: هدف از وقف حل مشکلات موجود در جامعه اسلامی است. واقف با ظرفیت اعتقادی و ایمان اسلامی خود، با هدف قرب الهی و تأمین رضایت پروردگار و انجام کار خیرخواهانه، بخشی از دارایی و اموال خود را برای رفاه و استفاده دیگران از استفاده فردی و خصوصی و انحصاری خود خارج کرده و در اختیار جامعه اسلامی قرار می‌دهد. اسلام با طرح وقف و تشویق به صدقات جاریه از یک طرف اختیارات و نظرات مالک را نسبت به ملک خود حتی سالها پس از مرگش محترم و نافذ دانسته و از طرفی دیگر با استفاده از این ظرفیت قدمی اساسی برای رفاه عمومی و عمران شهرها و روستاها پایه گذاشته است.

وقف روشی برای مردمی کردن اقتصاد

عضو هیئت علمی دانشگاه رضوی یادآور می‌شود: وقف از نظر ماهیت مانند سایر فعالیت‌های خیریه در قلمرو بخش داوطلبانه قرار دارد و اهداف و کاربردهای منافع حاصله از اوقاف می‌تواند صرف نهادهای آموزشی، یتیم خانه، ساخت و بهره برداری مساجد و گسترش سایر فعالیتهای خیریه عام المنفعه شود. در اسلام سه نوع وقف وجود دارد. وقف مذهبی که اکثریت مساجد جهان اسلام از این نوع هستند و بیشتر مساجد توسط خیرین بنیان گذاشته شده اند. بعلاوه املاک و دارایی های اختصاص یافته برای مساجد و حوزه‌های علمیه از همین نوع موقوفات مذهبی هستند. نوع دیگر آن وقف خانوادگی است که موقوفات در این گونه وقف از والدین به فرزندان و ورثه اختصاص پیدا کرده و مازاد درآمد برای فقرا هزینه می‌شود. اما نوع دیگر و مهمتر وقف انسان دوستانه است که موقوفات برای اهداف حمایت از فقرا و پیشبرد فعالیت‌های اجتماعی و منتفع کردن توده عامه مردم اختصاص پیدا می‌کند. برای نمونه ساخت و بهره برداری از کتابخانه‌ها، مراکز آموزشی، خدمات بهداشتی، مراقبت از محیط زیست، فعالیت‌های توسعه فضای سبز یا بهره‌برداری از بیمارستان ها و درمانگاه‌های خیریه برای بیماران نیازمند و... بخشی از این موقوفات و نمونه ‌ای از فرهنگ نیکوکاری و احیای سنت حسنه وقف در میان مسلمانان است.

دکتر اصغری تصریح می‌کند: با ترویج فرهنگ احسان و نیکوکاری و احیای سنت حسنه وقف می‌توان بخشی از نیازهای آموزشی، بهداشتی و رفاهی اقشار آسیب پذیر جامعه را برآورده کرد و آهنگ رشد و توسعه اجتماعی کشور را شتاب داد. برای این کار نیاز به مردمی کردن اقتصاد است که وقف از نمودهای آن است نا جایی که امسال را بعنوان مشارکت مردم در تولید و اقتصاد نامگذاری کرده‌اند.

جمع گرایی جامعه با کمک وقف

مدیر توسعه وقف و مشارکت‌های اجتماعی بنیاد بهره وری موقوفات آستان قدس رضوی توضیح می‌دهد: وقف می‌تواند فرد گرایی را در جامعه به جمع‌گرایی تبدیل کند و به این منظور باید وقف را به گفتمان ملی تبدیل و این فرهنگ را نهادینه کنیم. وقف سرمایه‌های جامعه را در اختیار همه قرار داده و زمینه‌های تکامل در ابعاد فرهنگی و اجتماعی را فراهم می‌کند. استمرار درآمدزایی، ارتقای بهره‌وری موقوفات، افزایش عواید، ایجاد ارزش افزوده و تولید ثروت و احیای موقوفات از طریق سرمایه‌گذاری بر روی رقبات مستعد از جمله برنامه‌هایی است که در حوزه مدیریت اقتصادی موقوفات انجام می‌دهیم. وقف باید از حالت ایستایی و رکود خارج و پویا شود و نباید موقوفات را معطل نگه داشت بلکه باید آنان را عمران و آباد کنیم تا از این راه درآمد بیشتری کسب کنیم. این امر مستلزم اشتغال و به کار گیری نیروهای متخصص در تمامی حوزه‌ها از کشاورزی، بهداشت و درمان، علم و فن آوری گرفته تا آموزش، فن آوری، عمران و... است. از درآمد موقوفه برای اجرای نیات واقف باید شرکت‌های مختلف تأسیس شود و این امر مستلزم اشتغال و تولید و آبادانی و درآمد است. درآمدی که در راستای اجرای نیات واقفین هزینه می‌شود.

دکتر اصغری در پایان می‌گوید: تجارب عینی کشورهای اسلامی نشان می‌دهد که وقف توانسته است با توزیع ثروت در جامعه و بکارگیری دارایی‌ها و اموال خیرین در راستای اهداف انسان دوستانه و توسعه‌ای، فرصت‌های دسترسی اقشار آسیب پذیر را به زیرساخت های اصلی توسعه فراهم کند. در فرهنگ اسلامی وقف به عنوان یکی از الگوهای موفق کارآفرینی یا کارگشایی اسلامی پایدار مستلزم بکارگیری همزمان مهارت‌های تجاری و نوآوری‌های کارآفرینانه و استفاده از منافع حاصله برای اهداف فقر زدایی و رفاه اجتماعی اقشار نیازمند است.