طبق آنچه در آیه 90 سوره نحل آمده «إنَّ اللهَ یأمرُ بالعدلِ و الإحسان»، یکی از جامع‌ترین برنامه‌های اجتماعی که خداوند به آن فرمان داده، احسان و نیکوکاری مبتنی بر کمک به دیگران است. یکی از این کارهای نیکو و شایسته که همچون صدقه جاریه باقی مانده و آثار و برکات آن نصیب افراد جامعه می‌شود، سنت حسنه «وقف» است. البته پیش از اسلام نیز وقف وجود داشته و بین پیروان ادیان الهی قبل از اسلام نیز وقف کردن متداول بوده است. اما با آمدن اسلام و توسط پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) وقف در جامعه اسلامی نهادینه شد و اولین وقف هم توسط پیامبر اسلام صورت گرفت.

با وجود توصیه‌های بسیار در این زمینه به نظر می‌رسد وقف و بنیادهای وقفی هنوز جایگاه اصلی خود را پیدا نکرده‌اند و هنوز از وقفی که می‌تواند راهگشای حل مسائل و مشکلات و نیازهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی جامعه باشد، بهره کامل نبرده‌ایم.

به بهانه روز وقف با دکتر محمدصالح طیب نیا، رئیس پژوهشکده مطالعات وقف و نیکوکاری درباره بخشی از آسیب‌های فرا روی وقف و نیز راهکارهای عملی برای مقابله با این آسیب‌ها به گفت‌وگو پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.

وقف و نیکوکاری وضعیت خوبی ندارد

دکتر طیب‌نیا در ابتدا با بیان اینکه متاسفانه در سال‌های اخیر وقف در جامعه آنطور که باید و شاید توفیق پیدا نکرده است، توضیح می‌دهد: معنای عام وقف؛ حبس کردن، توقف، ایستادن و منحصر کردن چیزی به کسی است. در اصطلاحات حقوقی نیز برای وقف حبس‌العین و تسبیل المنفعه یعنی حبس کردن عین مال و نگاه داشتن آن از نقل و انتقال و تصرفاتی است که موجب تلف عین شود و هزینه کردن آن در مسیر خداپسندانه که واقف مشخص کرده، تعبیر شده است. امروزه وقف در جامعه به معنای عام آن نهادینه شده، یعنی وقف نماد فعالیت‌های خیریه‌ای و نیکوکاری شده است اما به نظر می‌رسد این فعالیت‌های نیکوکارانه آن طور که باید و شاید در کشور ما نهادینه نشده است.

او بیان می‌کند: اگر این پیش‌فرض را در مقایسه با آمار و شاخص‌هایی که در کشورهای دیگر اعلام می‌شود مقایسه کنیم، وضع بد و نگران کننده‌ای نداریم. هر چند که فقدان اطلاعات داشته و تمام کارهای خیر و نیکوکارانه منعکس نمی‌شود اما در رتبه‌بندی‌های شاخص نیکوکاری وضعیت قابل قبولی در دنیا داریم. این در حالی است که اگر وضعیت حاضر را با خودمان در سیصد سال قبل و به طور نمونه در زمان صفویه مقایسه کنیم درمی‌یابیم که امروز وقف و نیکوکاری رواج ندارد و آن طور که شایسته نظام جمهوری اسلامی و مردم ایران است، فرهنگ وقف را به صورت همه‌گیر شاهد نیستیم.

وقف امروز نیازمند جریان سازی اجتماعی

پژوهشگر وقف کشور یادآور می‌شود: وقتی می‌خواهیم مسئله‌ای عمومیت پیدا کرده  و به رفتار و عمل در اجتماع تبدیل شود، نیاز به ارزش سازی در ذهن افراد دارد. وقتی تبدیل به ارزش شد، مردم خواسته یا ناخواسته به سمت آن رهنمون شده و از آن برای بالاکشیدن و رشد خود در اجتماع استفاده می‌کنند مانند اتفاقی که در مدرک‌گرایی و تحصیلات تکمیلی افتاد و ارزشی که برای مدرک اتفاق افتاد سبب ایجاد رقابت شد. این موضوع بسیار مهم است و ارزش سازی در ذهن عموم جامعه، باعث ایجاد جریان اجتماعی می‌شود.

او ادامه می‌دهد: در دوران صفویه مردم خیراندیش برای استفاده عموم به خصوص نیازمندان؛ مدارس، مساجد، بیمارستان‌ها، تیمارستان‌ها، جذامی خانه‌ها، پل‌ها، رباط‌ها، کاروانسراها، حمام‌ها، بازارها، آب انبارها و نظایر آن را وقف می‌کردند. نقل است که مردم به دنبال زمینی یا مالی برای وقف می‌گشتند و همه زمین ها وقف شده بود. به علت جریان اجتماعی که شکل گرفته بود، مردم خواسته و ناخواسته به سمت آن گرایش پیدا می‌کردند و در کنار انگیزه‌های الهی و خیرخواهانه، انگیزه‌های اجتماعی و همرنگ جماعت شدن هم در این کار مؤثر بود اما متاسفانه امروز چنین جریان اجتماعی در حوزه وقف و نیکوکاری دیده نمی‌شود. این امر مهمترین عاملی است که سبب شده وقف توسعه پیدا نکند، حتی در برابر آن پدیده‌هایی اتفاق افتاده که از وقف و نیکوکاری ارزش زدایی کرده است.

آسیب‌ها، آفات و موانع رونق وقف

دکتر طیب‌نیا به آسیب‌ها، آفات و موانعی که در سال‌های اخیر بر امر خداپسندانه وقف اثر منفی گذاشته و سبب کم‌توجهی مردم به آن شده، اشاره کرده و می‌گوید: ممکن است برخی از وقف نامه‌ها در اثر گذشت سال‌ها کارایی خود را از دست داده باشد یا شکل هزینه کرد و نیت واقف نیاز به بروز رسانی داشته باشد. عمل نکردن به نیت واقف و یا تغییر نام موقوفات و توضیح شفاف و دقیق ندادن در مورد این کار سبب ایجاد بی‌اعتمادی میان افراد خیر و واقف برای وقف دارایی‌ها می‌شود. رسانه‌ها نیز با نشان دادن تصرف موقوفه یا تغییر در کاربری موقوفه در کنار ضعف در سیستم اطلاع رسانی آثار منفی زیادی مانند کاهش رغبت واقفان برای ثبت موقوفات جدید خواهد داشت. اگر مردم از برکات دنیوی و اخروی وقف مطلع شده و توجه کنند که چه افراد خیری اقدام به وقف مال و اموال خود کرده‌اند به انجام این کار خیر تشویق می‌شوند. در صورتی که نه تنها در رسانه‌ها، نشریات و مطبوعات به وقف کمتر اشاره شده حتی رسانه ملی و شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌ها علیه حوزه نیکوکاری کارهای زیادی ارائه داده‌اند. به طور نمونه آثاری بسیار جذاب که فردی به ظاهر فرهیخته و انسان دوست محور، مدیر خیریه ای است ولی با گذشت زمان مشخص می‌شود که فرد در حال انجام پولشویی و تجارت سیاه و... است. این موارد همه سبب می‌شود ذهنیت مردم نسبت به نیکوکاری خراب شود و مردم جرأت کمک به خیریه‌ها را پیدا نکرده و مستقیم به این کار اقدام کنند.

او ادامه می‌دهد: حجم زیادی از شبهات و تبلیغات منفی علیه حوزه نیکوکاری و وقف و... در فضای مجازی با رویکردهای دینی و اجتماعی دیده می‌شود و در این راه به جای ارزش آفرینی، ارزش زدایی و تخریب ذهن مردم صورت گرفته است. نتیجه این می‌شود که مردم نسبت به خیریه‌ها بی‌اعتماد شده و به طور نمونه هنگام وقوع بلایای طبیعی به جای خیریه‌ها به سلبریتی‌ها اعتماد می‌کنند و هیچ نظارتی بر نحوه خرج کرد آنان نیست.

رونق وقف در گرو الگوهای جدید نیکوکاری

این پژوهشگر وقف یادآور می‌شود: اگر بخواهیم این ارزش ذهنی ایجاد و توسعه پیدا کند، باید الگوهای جدید نیکوکاری را معرفی کنیم. امروز سبک نیکوکاری مردم با دویست سال قبل تغییر کرده است. متاسفانه در این حوزه الگوهای جدید را معرفی نکرده‌ایم. نیکوکاری فردی به سمت نیکوکاری جمعی و نیکوکاری حقیقی به سمت نیکوکاری حقوقی رفته و سازمان‌های خیریه از شبکه‌های بزرگ خیریه‌ای شکل گرفته و خیرین نمی‌توانند کار کنند. این در حالی است که در دنیا شبکه‌ای از مؤسسات نیکوکاری در حوزه‌های مختلف شکل گرفته‌اند. این شبکه سازی سبب موازی کاری نشدن و هم افزایی آنان میشود اما ما نتوانسته‌ایم ظرفیت سازی کرده و از این امر بهره ببریم.

او تاکید می‌کند: وقف در باورهای دینی و مذهبی یکی از بزرگترین باقیات و صالحات است و اثر فراوانی در رشد اعتقادی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و آموزشی جامعه دارد. باید مبلغان و بزرگان دین، بیش از گذشته این فواید را با زبانی گویا برای مردم بازگو کرده و جایگاه این عمل نیکو و اهمیت آن را توضیح دهند.

او در مورد راهکارهای ترویج وقف در جامعه نیز می‌گوید: مهمترین راهکار ترویج وقف تمدنی است و اینکه انتظار داشته باشیم در مدتی کوتاه بتوانیم به دوران رونق وقف برگردیم، دور از انصاف است. ابزار رسانه در کنار آسیب‌هایی که دارد می‌تواند به حوزه‌های ذهنی و فرهنگ مردم سرعت داده و فرهنگ سازی کند. در این راه نباید از عنصر خانواده و تربیت خانوادگی غفلت کنیم که بیشترین نقش در ترویج فرهنگ نیکوکاری و وقف را خانواده بر عهده دارد. نظام آموزش و پرورش، نظام حافظه محور است در صورتی که نیاز داریم فعالیت‌ها و مشارکت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش ایجاد شده و دانش آموزان ساعاتی در هفته به فعالیت‌های اجتماعی و موسسات عام المنفعه و نیکوکاری و داوطلبانه مشغول باشند. رسانه ها هم با پرهیز از تخریب ذهنیت و تشویق مردم نسبت به نیکوکاری و اهمیت دادن به موقوفات نقش خود را ایفا کنند. در این راه نیاز به تسهیل‌گری حکومت و دولت نیز هست. پیچیدگی‌های نظام مالیاتی و ثبت و... از عواملی است که سبب شده خیرین به وقف روی نیاورند. با حفظ رویکرد شفافیت و پرهیز از سوء استفاده باید فعالیت‌های نیکوکارانه راحت و روان صورت بگیرد.