بزرگ‌ترها و آن‌هایی که سن و سالی ازشان گذشته، حتماً از صفحه‌های گرامافون، انواع فیلم و نوارهای ریلی صوتی، عکس‌ها و اسلایدهای روزگاران دور، خاطرات خوشی را در ذهن دارند. آن روزها، افراد گوناگون از این موارد در ثبت و ضبط خاطرات، حوادث، وقایع و... استفاده می‌کردند و امروزه موارد ثبت شده توسط آن‌ها جزئی از مهم‌ترین اسناد هویتی و تاریخی به شمار می‌رود. به‌گونه‌ای که محمدمهدی مرتضوی‌فر، مسئول بخش اسناد دیداری و شنیداری مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، مهم‌ترین وظیفه و رسالت این بخش را گردآوری این منابع اسنادی و تاریخی ارزشمند در سطح مجموعه بزرگ نهاد آستان قدس رضوی و سپس سایر مجموعه‌های شهری، استانی، کشوری و جهانی می‌داند. در ادامه بخش‌هایی از سخنان این کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه قدس را دنبال کنید. وی ۲۲سال سابقه خدمت در مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی دارد.
اهمیت اسناد «دیداری و شنیداری» و توجه آستان قدس رضوی به آن‌ها
این اسناد و منابع، منعکس کننده تاریخ و روایتگر فرهنگ، آداب و رسوم یک ملت و یکی از تأثیرگذارترین منابع در معرفی هویت، فرهنگ، عقاید و... ملل و جوامع مختلف بشری در اعصار و زمان‌های گوناگون به شمار می‌روند. به عبارت دیگر، هویت یک ملت در این منابع بی‌جان نهفته است. منابعی که رازها و حرف‌های ناگفته زیادی را در خود نهفته دارند و ممکن است در آینده پرده از حقایقی عجیب بردارند. در آستان قدس رضوی با توجه به اهمیت این موضوع، رسالت مهمی برعهده این بخش گذاشته شده و این بخش سعی دارد با گردآوری منابع دیداری و شنیداری، امکان بهره‌برداری مناسب از این اسناد و منابع گرانقدر برای نسل امروز و آینده این کشور را به عنوان یک مرجع رسمی، قابل اعتماد و اطمینان و یک میراث معنوی و ماندگار از حرم مطهر رضوی و تشکیلات این نهاد مقدس در سطح کشور و جهان اسلام فراهم کند.
هم‌اکنون بیش از ۴۲هزار منبع و سند دیداری و شنیداری شامل حدود ۲۰هزار حلقه نوار کاست صوتی، ۱۸ هزار حلقه نوار ویدئویی، دی‌وی کم، ۲هزار حلقه نوار یوماتیک، بتاکم و بتاماکس و همچنین ۲هزار حلقه لوح فشرده با موضوعات گوناگون از قبیل حرم مطهر امام رضا(ع) و تشکیلات این نهاد مقدس، شهرمقدس مشهد، استان خراسان بزرگ، ایران اسلامی، جهان و... در مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی وجود دارد که مورد استفاده محققان، پژوهشگران و کاربران عرصه مستندسازی قرار می‌گیرد. به جز این‌ها، بیش از ۱۴۰هزار عکس و نگاتیو آنالوگ و بیش از ۴۰۰هزار عکس دیجیتال از ابتدای ورود عکاسی به ایران در دوره قاجار تا دوره معاصر موجود است که قدیمی‌ترین آن‌ها مربوط به سال ۱۲۳۷ شمسی است که توسط شخصی به نام «جیانوزی» عکاس ایتالیایی از حرم مطهر امام رضا(ع) گرفته شده است.
آرشیو تصویری مرکز اسناد هم‌اکنون با دارا بودن بیش از ۲۰۰هزار منبع آنالوگ (فیلم‌های ۸، ۱۶ و ۳۵ میلیمتری، وی اچ اس، دی وی کم، بتاکم، نگاتیو و عکس آنالوگ، کاست و ریل صوتی) و بیش از ۸۰۰هزار فیلم و عکس دیجیتال، یکی از بزرگ‌ترین مراکز آرشیوی دیداری و شنیداری در ایران است که با در نظر گرفتن این ظرفیت عظیم و ادامه حمایت‌های صورت گرفته از سوی مدیران و مسئولان مربوط در آستان قدس رضوی و ایجاد پایگاه تخصصی دیداری و شنیداری در فضای وب، این مرکز به یکی از بزرگ‌ترین پایگاه‌های اسناد دیداری و شنیداری بین‌المللی تبدیل خواهد شد. همچنین بیش از ۱۰هزار عکس و فیلم ارزشمند در مورد تغییرات معماری حرم مطهر رضوی از اواخر دوره قاجار تا دوره معاصر همزمان با تغییرات گسترده بافت پیرامونی حرم، ساخت طرح فلکه، گسترش بناها و ایجاد صحن‌های جدید پس از انقلاب اسلامی، موجود است که در این حوزه بزرگ‌ترین آرشیو دیداری و شنیداری کشور به شمار می‌رود.
از عکس‌های «آنالوگ» قدیمی تا عکس‌های «دیجیتال» امروزی
یکی از واحدها و ساختارهای موجود در بخش اسناد دیداری و شنیداری مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، واحد عکس «آنالوگ» است. این واحد، شناسایی، عنوان‌دهی، دسته‌بندی موضوعی، استخراج اطلاعات مربوط به عکس، ثبت در دفتر اموالی و دیجیتال‌سازی نگاتیوها، اسلایدها و عکس‌های آنالوگ را انجام می‌دهد. مجموع عکس‌های آنالوگ، نگاتیو و اسلاید موجود در این واحد، بیش از ۱۴۰هزار قطعه است که بازه زمانی از سال ۱۲۳۷ شمسسی (دوره قاجار) تاکنون (مرداد ۱۴۰۳) را شامل می‌شود. گفتنی است، نخستین و قدیمی‌ترین عکس موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی یعنی تصویر تهیه شده توسط شخصی به نام «جیانوزی»، عکاس ایتالیایی از دورنمای حرم مطهر رضوی نیز در میان این مجموعه از عکس‌ها قرار دارد.
یکی از اقدامات ارزشمند این واحد، استفاده از تجارب افراد مطلع از رویدادهای تاریخی مشهد مقدس و حرم مطهر امام رضا(ع) در راستای حفظ و تبیین روایات مستند و مستدل در شناسایی عکس‌هاست. همچنین این واحد، ارائه خدمات به مستندسازان و پژوهشگران مربوط را نیز انجام می‌دهد.
از دیگر واحدهای موجود در بخش دیداری و شنیداری، واحد عکس «دیجیتال» است که وظیفه شناسایی، عنوان‌دهی، دسته‌بندی موضوعی و استخراج اطلاعات عکس‌های دیجیتال را برعهده دارد. این واحد نیز همانند واحد عکس آنالوگ، به‌منظور تبیین و مستندسازی روایات واقعی رویدادهای تاریخی حرم مطهر امام رضا(ع) و مشهد مقدس با دعوت از خادمان، معماران، مهندسان، عکاسان، معمران و افراد مطلع، مجموعه عکس‌های دیجیتال موجود در آرشیو را شناسایی و عنوان‌دهی کرده و برای استفاده مستندسازان و پژوهشگران در دسترس آنان قرار می‌دهد. مجموع عکس‌های دیجیتال موجود در آرشیو دیداری و شنیداری این مرکز، بیش از ۴۰۰هزار فریم، از سال۱۲۵۰ شمسی یعنی دوره قاجار، تاکنون (مرداد ۱۴۰۳) بوده و انتقال آرشیو دیجیتال از اداره‌ها و سازمان‌های وابسته به آستان قدس رضوی به مرکز اسناد آستان قدس، ازدیگر اقدامات این بخش است.
کارگاهی برای پشتیبانی از «آنالوگ‌ها» و رسیدن به «دیجیتال‌ها»
با توجه به افزایش منابع دیداری و شنیداری دریافتی از سازمان‌ها و اداره‌های مختلف آستان قدس رضوی، گروه‌های مختلف مردمی و شخصیت‌های شهر مشهد و... ضرورت ایجاد کارگاهی با تجهیزات و دستگاه‌های تبدیل منابع آنالوگ ازجمله فیلم‌های ۱۶،۸ و۳۵ میلیمتری، فیلم‌های وی‌اچ‌اس، بتاماکس، بتاکم، نوارهای کاست، صفحه‌های گرام و... در بخش دیداری و شنیداری احساس شد و برای این کار با مکاتبات و پیگیری‌های مداوم، دستگاه‌های صوتی و تصویری موجود در اداره‌های آستان قدس رضوی ازجمله دستگاه آپارات ۱۶،۸ و۳۵ میلیمتری، دستگاه‌های صوتی، ویدئو وی‌اچ‌اس، بتاماکس، ویدئو تیپ دی‌وی‌کم، دوربین و سایر تجهیزات از این دست به بخش دیداری و شنیداری منتقل و کارگاهی با عنوان «کارگاه تبدیل منابع آنالوگ و پشتیبان‌گیری دیجیتال» ایجاد شد که در این کارگاه در حال حاضر امکان تبدیل و دیجیتال‌سازی بیشتر فرمت‌های آنالوگ قدیمی وجود دارد. از ابتدای ایجاد این کارگاه تاکنون بییش از ۲هزارو۸۰۰ ساعت فیلم آنالوگ ۸، ۱۶و ۳۵ میلیمتری، وی‌اچ‌اس، دی‌وی‌کم و هزارو۲۵۰ ساعت نوارکاست به فرمت دیجیتال تبدیل و از نابودی نجات یافته که مجموع ارزش صرفه‌جویی ریالی صورت گرفته در این بخش، بیش از ۱۴میلیارد ریال تخمین زده می‌شود. علاوه بر این تاکنون بیش از ۳۰۰ساعت فیلم به صورت امانی از اداره‌ها و سازمان‌های آستان قدس، سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر، اداره کل حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس و منابع اهدایی مردمی به صورت رایگان به فایل دیجیتال تبدیل شده است.
حفاظت از این گنجینه غنی «اسنادی و تاریخی»
از نکات مهم و قابل ذکر این است این میراث ارزشمند بشری، شکننده و آسیب‌پذیر بوده و شاید هم بیشتر از هر سند و منبعی که تاکنون اسنادی بر آن ثبت شده است، در معرض تهدید باشد. این اسناد ممکن است توسط عواملی همچون منسوخ شدن فناوری و دستگاه‌های اجرا، توجه نداشتن به شرایط دمایی و رطوبت استاندارد، نبود دانش کافی در کار با دستگاه‌ها، وقوع جنگ و تنش‌های مختلف، شرایط سیاسی و اجتماعی خاص، عوامل میکروبیولوژی مانند قارچ‌ها و باکتری‌ها و چندین عامل آسیب‌زای دیگر و... مورد تهدید قرار گرفته و نابود شوند.
بسیاری از منابع دیداری و شنیداری از لحاظ خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و... غیرقابل تجدید بوده و به همین خاطر از اهمیت شایانی برخوردارند. با توجه به اینکه منابع دیداری و شنیداری بسیار آسیب‌پذیرند و برای نگهداری آن‌ها شرایط دمایی و رطوبتی خاصی مورد نیاز است، باید هر چه سریع‌تر برای تبدیل آن به فرمت‌های جدید و تهیه نسخه پشتیبان اقدام کرد. در مورد این منابع پیش از ورود به مخزن نگهداری اسناد در این بخش، به نظافت و تمیز کردن آن‌ها، آفت‌زدایی و رفع معایب موجود و پس از ورود، روزانه به بررسی عوامل مؤثر از قبیل رطوبت، درجه حرارت(دما)، نور، تمیزی و بهداشت محیط (زدودن میکروب‌ها و آفات)، دقت می‌شود. همچنین ثبت اطلاعات این منابع با استفاده از نرم‌افزارهای رایانه‌ای و همچنین دیجیتال‌سازی منابع از دیگر اقدام‌هایی است که به مرور زمان در حال انجام است.
استقبال از دریافت اسناد و منابع «مردمی»
با توجه به اینکه برای حفاظت و نگهداری از منابع مختلف اسناد دیداری و شنیداری، مانند فیلم‌ها و عکس‌های قدیمی، نیاز به شرایط دمایی و رطوبتی خاصی است و همچنین ممکن است بسیاری از این منابع در منازل، مراکز، مؤسسات و بایگانی‌های شخصی و موردی، در شرایط غیر استاندارد نگهداری شوند، بنابراین هموطنان عزیز با اهدای این میراث ارزشمند و تبدیل آن به فایل دیجیتال توسط مرکز اسناد آستان قدس رضوی، هم نسخه دیجیتالی این اسناد را دریافت می‌کنند و هم از نابودی این میراث ارزشمند که به‌شدت در خطر هستند جلوگیری خواهند کرد.
نظر شما