ضریح، قندیل، شمعدان، قفل و کلید، علم، قالیچه، تابلو خوشنویسی و... همه این اشیای به ظاهر متفاوت، یک نقطه مشترک دارند؛ حلقه اتصال همه این آثار، حضرت شمس‌الشموس(ع) است.
موزه آستان قدس رضوی را که بگردیم، اشیای مختلفی به چشم می‌خورد، اشیایی با قدمت و نفاست بالا، اشیایی که با ابعاد و اشکال گوناگون مربوط به حوزه‌های متنوعی هستند. اما بیشتر این اشیا به نوعی با امام رضا(ع)، حرم مطهر و یا مضامین مذهبی مانند عاشورا پیوند دارند.
در گفت‌وگو با عبدالحسین ملک جعفریان، رئیس اداره گنجینه‌های آستان قدس رضوی مروری داشتیم بر آثاری که در موزه آستان قدس به نوعی با عاشورا و مفاهیم آن پیوند دارند.
هدف ما ترویج فرهنگ رضوی است
ملک جعفریان پیش از معرفی این آثار به موضوع هویت موزه آستان قدس اشاره کرد: «موزه آستان قدس رضوی یک موزه مذهبی محسوب می‌شود. تمام آثاری که وارد موزه شده و به نمایش گذاشته شده‌اند، جدا از حرم مطهر نیستند، بنابراین ما نمی‌توانیم فضای موزه را از حرم مطهر تفکیک کنیم، چراکه کل آثار موجود در اینجا در جهت ترویج فرهنگ رضوی بوده و رسالت آستان قدس نیز همین موضوع است».
وی اضافه کرد: «ما متولی میراث فرهنگی کشور نیستیم و هویت این مجموعه با سایر موزه‌های ایران و جهان متفاوت است. هویتی که جدا از معنویت و زیارت نیست. همه تلاشمان در راستای حفظ و نگهداری آثار و خدماتی که ارائه می‌دهیم جزئی از رسالت و چشم‌اندازی است که برای خود ترسیم کرده‌ایم».
رئیس اداره گنجینه‌های آستان قدس رضوی در ادامه به معرفی آثار مرتبط با مضامین عاشورایی موجود در موزه آستان قدس پرداخت که مهم‌ترین آن‌ها تابلو عصر عاشورا اثر استاد محمود فرشچیان است.
نیم قرن قدمت دارد
«چون سخن از دل برآید لاجرم بر دل نشیند» این یک مصرع کوتاه شرح همین موضوع است و انگار این اثر بر دل و جان محبان اباعبدالله(ع) نشسته است.
عصر عاشورا سال 1355 وقتی مادر استاد از ایشان می‌خواهد به مراسم عزاداری رفته و در آن شرکت کند، استاد در جواب می‌گوید: «من می‌روم روضه خودم را گوش کنم»؛ به کارگاه می‌رود و همان روز بدون هیچ طرح قبلی و فی‌البداهه این اثر را خلق می‌کند و نتیجه آن می‌شود اثری که شهرتی جهانی و ماندگار دارد.
ملک جعفریان با اشاره به محبوبیت این اثر گفت: «قطعاً مهم‌ترین اثر عاشورایی موزه آستان قدس رضوی تابلو عصر عاشورای استاد فرشچیان است. این اثر چنان وارد فرهنگ عزاداری ما شده که درواقع تبدیل به یک نماد شده است و در همه مجالس روضه و عزاداری دیده می‌شود». وی با بیان این نکته ادامه داد: «علاوه بر اینکه در این اثر بازی رنگ‌ها به‌خوبی صورت گرفته و تکنیک خاصِ استفاده شده چیره‌دستی استاد در گردش قلم را به‌خوبی به نمایش درآورده است، ولی دلیل محبوبیت آن، عنایت و اخلاص استاد در خلق اثر است. چنان‌که خود استاد نیز در پایان این اثر، نام خود را با عنوان فرشچیان(ره) ذکر کرده که در هیچ‌کدام از آثارش چنین امضایی ندارد. این تابلو نیز نشانی تمام و کمال از ارادت استاد به ساحت مقدس سیدالشهدا(ع) است و برداشت من این است به سبب خلق این اثر امید شفاعت از حضرت(ع) دارد».
رئیس اداره گنجینه‌های آستان قدس رضوی افزود: «این تابلو سراسر حزن و اندوه است و حتی اگر فردی با فرهنگ عاشورایی هم آشنا نباشد و داستان کربلا را نشنیده باشد، وقتی به تماشای این تابلو بشیند، غم را در این اثر حس می‌کند. قطعاً این هنر استاد است که توانسته حزن و مظلومیت را چنین منتقل کند».
وی به نکته دیگری نیز درباره این اثر اشاره کرد: «نکته مهم و قابل توجه دیگر این اثر، ایستادگی حضرت زینب(س) است که با همه غمی که در وجود ایشان است پای اسب ایستاده‌اند، چراکه ایستادگی ایشان پیام عاشورا را منتقل می‌کند و مصداق همان جمله معروف است که می‌گوید سر نی در نینوا می‌ماند اگر زینب نبود/ کربلا در کربلا می‌ماند اگر زینب نبود».
این اثر که در آن، بازگشت اسب بی‌سوار امام حسین(ع) به سوی خیمه‌ها در عصر عاشورا به تصویر کشیده شده، توسط استاد فرشچیان در سال 1369 به موزه آستان قدس رضوی اهدا شده است.
این اثر آن‌قدر محبوبیت و شهرت دارد که بسیاری از هنرمندان زمانی که خواستند عشق و ارادت خود به امام حسین(ع) را نشان دهند از این اثر الهام گرفته‌اند. تاکنون آثار اقتباسی بسیاری از این تابلو در قالب‌های مختلف دیگر مانند معرق چوب، معرق صدف، قالی‌بافی و ... خلق شده‌است. در ادامه، دو نمونه از این آثار که در مجموعه موزه آستان قدس رضوی به نمایش درآمده را معرفی می‌کنیم.
تابلو پرچمدار حق
دیگر تابلو عاشورایی خلق شده به دست استاد فرشچیان، تابلو پرچمدار حق است. در این نگاره، شمایلی از حضرت عباس(ع) بدون نمایش چهره و دستان ایشان مشاهده می‌شود که با حالتی زخمی روی اسب افتاده‌اند. در این تابلو به نوعی نحوه شهادت ایشان و تلاش اسب برای نگه‌داشتن سوار خود به تصویر کشیده است. این تابلو که با تکنیک اکریلیک در ابعاد 71×100 روی مقوا و در سال 1389 خلق شده، در سال1390 به بارگاه منور امام هشتم(ع) اهدا شده است.
تابلو هدیه عشق
این تابلو نیز یکی از ۱۸ اثری است که استاد فرشچیان در قالب مضامین عرفانی و مذهبی به تصویر کشیده و به موزه آستان قدس اهدا کرده است. موضوع این تابلو شهادت حضرت علی اصغر(ع) و پیشکش کردن ایشان توسط امام حسین(ع) به محضر خداوند تبارک و تعالی است. استاد فرشچیان تابلو هدیه عشق را به سبک نگارگری و روی مقوای ماکت بدون اسید با تکنیک اکریلیک در ابعاد 72 × 95 سانتی متر ترسیم کرده است. وی این اثر بی‌نظیر را در سال 1381خلق و در دی 1382 به موزه آستان قدس رضوی اهدا کرد.
شام غریبان
این تابلو در سال 1394 توسط استاد فرشچیان به سبک نگارگری و با تکنیک اکریلیک در ابعاد 123× 143 سانتیمتر خلق شده است. در این اثر، اسارت و غربت خاندان امام حسین(ع) به تصویر درآمده است و رنگ‌بندی خاص آن، حزن و اندوه را به مخاطب منتقل می‌کند.
تابلو معرق عاشورا
شاید مهم‌ترین اثر اقتباس شده از تابلو عصر عاشورای استاد فرشچیان تابلو معرقی باشد که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در محرم ۱۳۸۲ به رهبر معظم انقلاب هدیه کرد و ایشان هم به سبب ارادتشان به موزه آستان قدس، این اثر نفیس را به این موزه تقدیم کردند. برای ساخت این تابلو 6 در 4 متری از 101هزارو250 قطعه چوب از بیش از 30نوع درخت مانند گردو، نارنج، شمشاد، عناب، افرا، چنار، راشت، توسکا، زیتون و... استفاده شده است. این اثر هیچ‌گونه رنگ‌آمیزی ندارد و همه رنگ‌های آن طبیعی است. علاوه بر چوب، مس، برنج، آلومینیوم، صدف و خاتم نیز برای ساخت آن به کار برده شده است. خلق این اثر که یک سال به طول انجامیده، توسط جمعی از بسیجیان زیر نظر استاد محمد توانا در محرم ۱۳۸۱ (سال عزت و افتخار حسینی) آغاز شد.
قالیچه تصویری عصر عاشورا
دومین اثر اقتباس شده از تابلو عصر عاشورای استاد فرشچیان قالیچه‌ای دستباف است که توسط استاد یزدچی در ابعاد ۱۹۷ در ۱۴۰ سانتیمتر در تبریز بافته شده است. این اثر نیز در مرداد ۱۳۷۲ توسط استانداری آذربایجان شرقی به رهبر معظم انقلاب اهدا شد و ایشان هم آن را تقدیم موزه آستان قدس رضوی کردند.
تابلو تعزیه‌خوانی وقایع روز عاشورا
این تابلو یکی از پرده‌های نقاشی بسیار نفیس است که به سبک قهوه‌خانه‌ای و با تکنیک رنگ و روغن روی بوم ابریشمی کشیده شده است. براساس پژوهش‌هایی که روی آن صورت گرفته و اسنادی که بدست آمده، قدمت آن را اوایل دوره قاجار تخمین زده‌اند. ابعاد آن ۷۳۳ در ۲۱۰ سانتیمتر است و یکی از بزرگ‌ترین نقاشی‌های قهوه‌خانه جهان محسوب می‌شود. در حاشیه این اثر ترجیع‌بند معروف محتشم کاشانی به خط نستعلیق کتیبه شده است. در حال حاضر این اثر نفیس در طبقه دوم موزه قرآن و نفایس آستان قدس رضوی به نمایش درآمده است.
تابلو دیگری با همین موضوع و در سبک قهوه‌خانه‌ای در گنجینه هنرهای تجسمی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این اثر متعلق به سال ۱۳۰۶ هجری قمری از استاد شمس است. استاد شمس تابلو وقایع روز عاشورا را به سبک قهوه‌خانه‌ای و با استفاده از ابزار رنگ روغن روی بوم پارچه‌ای به تصویر کشیده است. این تابلو در اندازه‌های ۷۵ در ۸۰ سانتیمتر در تاریخ ۱۳۰۶ هجری قمری خلق و بعدها توسط استاد شمس به موزه هنرهای تجسمی آستان قدس رضوی اهدا شد. عناوین مقدس هشت تن از شهدای واقعه کربلا شامل حضرات اباعبدالله الحسین(ع)، اباالفضل العباس(ع)، علی اکبر(ع)، علی اصغر(ع)، مسلم بن عقیل(ع)، قاسم بن الحسن(ع)، حر و حبیب بن مظاهر به صورت مدور منقش شده و در مرکز اثر، مجموعه‌ای مشتمل بر وجود منور حسین بن علی(ع) سوار بر اسب خود ذوالجناح به همراه ملائک، شیاطین و مقربان درگاه حق نقش بسته است. بر محور مدور اطراف این القاب مقدس، اشعاری با محوریت واقعه عاشورا به شکلی ظریف نگاشته و در چهار زوایه بیرونی آن نیز بخش‌ها و وقایعی از واقعه کربلا مصور شده است.
سنگ مرمر حرم حضرت سیدالشهدا(ع)
این قطعه سنگ مرمر متعلق به کف ضریح امام حسین(ع) است که در سال ۱۴۲۴ قمری در بازسازی‌های حرم مطهر امام حسین(ع) از روضه منوره ایشان جدا شده است. این اثر توسط خانواده شهید شیروانیان و همسر شهید سردار شیرازی همراه اقلام متبرکی شامل یک تکه پارچه ساتن سبز رنگ، یک نگین، یک گردن‌آویز و دو عدد تسبیح در سال 1395 به رهبر معظم انقلاب هدیه داده شد و ایشان هم این موارد را تقدیم موزه آستان قدس رضوی کردند.
تابلو خوشنویسی طلااندازی
دیگر اثر موجود مربوط به مفاهیم عاشورا در گنجینه رهبر معظم انقلاب تابلو خوشنویسی طلااندازی شده است. در این اثر که ابعادی به اندازه 113 در 69 سانتیمتر دارد شعر معروفی از حافظ شیرازی یعنی «در زلف چون کمندش ای دل مپیچ کانجا سرها بریده بینی بی جرم و بی جنایت» با خط نستعلیق نوشته و طلا اندازی شده است. این تابلو که با نقش شمسه شرفه‌دار هشت پر تزئین شده، توسط صاحب اثر یعنی آقای علیرضا کدخدایی در سال ۱۳۸۹ به رهبر معظم انقلاب اهدا شده است.
پرچم گنبد امام حسین(ع)
این پرچم نیز از دیگر آثار گنجینه رهبر معظم انقلاب محسوب می‌شود که از طرف دولت عراق و توسط دکتر علیرضا مرندی در سال 1376 اهدا شده است. ابعاد این چرم متبرک 205 در 206 سانتیمتر است.
پرچم گنبد مطهر حضرت زینب(س)
پرچم گنبد مطهر حضرت زینب(س) نیز اثری است که توسط شهید مدافع حرم، محسن خزائی در سال 1391 به رهبر معظم انقلاب اهدا شده است. این پرچم ابعادی به اندازه 224 در 150 سانتیمتر دارد.
پرچم گنبد حضرت ابوالفضل(ع)
آخرین اثر نیز پرچم مبارک گنبد حضرت ابوالفضل العباس(ع) است که توسط شهید سلیمانی در سال 1391 به موزه آستان قدس رضوی اهدا شده است. ابعاد این پرچم 247 در 325 سانتیمتر است.
نظر شما