تأمین روشنایی احتمالاً قدیمی‌ترین خدمتی است که در حرم مطهر رضوی انجام می‌گرفته است‌. شیخ صدوق در عیون اخبارالرضا(ع) به اقامت شبانه برخی زائران مانند حمزه مصری در روضه منوره اشاره می‌کند که نشان از قدمت این خدمت دارد. او از حضور بانویی نوغانی سخن گفته که روزها از محل زندگی‌اش به مشهد رضوی می‌آمد و پس از غبارروبی داخل روضه منوره، چراغ‌های پیه‌سوز داخل بقعه را روغن می‌ریخت و از روشنایی آن‌ها مطمئن می‌شد.

در دوره‌های بعد، تأمین روشنایی حرم مطهر رضوی سازمانی پیچیده‌تر پیدا کرد و از شمعدان‌های نفیس در تعداد بسیار زیاد استفاده شد. نقل است شاهرخ تیموری در پاییز سال 821ق زمانی که برای افتتاح مسجد گوهرشاد به مشهد سفر کرد، قندیل طلایی به وزن 3هزار مثقال به روضه منوره اهدا کرد تا برای روشن کردن حرم منور رضوی به کار گرفته شود. بعدها نیز در دوره صفویه، استفاده از فانوس و شمع در اماکن متبرکه که از توسعه عمرانی بسیار زیادی برخوردار شده‌ بود، رایج شد و هزینه تأمین روشنایی به طور جدی مورد توجه واقفان قرار گرفت. نکته جالب توجه این بود که موضوع روشنایی با توجه به هزینه محدودتر نسبت به دیگر خدمات، فرصت مناسبی برای آن دسته از واقفان ایجاد می‌کرد که از بضاعت مالی گسترده‌ای برخوردار نبودند، اما می‌خواستند از ظرفیت وقف به هر شکل ممکن و برای ایجاد صدقه جاریه بهره ببرند. یکی از این افراد خانمی از اهالی مشهد به نام «بدرالنساء» دختر داود بیگا بود. خانمی که وقف مختصرش، نمونه‌ای از تلاش برای تعمیم سنت حسنه وقف در میان همه طبقات جامعه با هر سطح ثروت و درآمد است.

بدرالنساء خانمِ بیگا و موقوفه‌اش

شرح وقف‌نامه بدرالنساء‌ خانم را «اسماعیل همدانی» در کتاب بسیار مهم «آثارالرضویه» آورده ‌است. کتابی که در واقع سیاهه موقوفات آستان‌ قدس رضوی را در دوره قاجار نشان می‌دهد و بخش مهمی از متن وقف‌نامه‌ها را هم در آن ثبت کرده‌اند. در این کتاب ذیل موقوفه «نمره 22» به شرح و تفصیل وقف‌نامه بدرالنساء خانم پرداخته شده‌ است. این خانم واقف از دودمان «بیگا» و شاید بیگی است. دودمانی که در آستان ‌قدس رضوی صاحب مشاغل مهم بودند و نام برخی از اعضای آن در زمره واقفان مشهور شهر مشهد دیده می‌شود. مانند «محمود بیگا» که در آستان ‌قدس سِمَت «ناظر بیوتات خاصه شریفه» داشت و بخشی از مزرعه مشهور محراب‌خان را در سال 1120 قمری وقف مکتبخانه سادات یتیم در حرم مطهر رضوی کرد. البته تاریخ موقوفه بدرالنساء خانم قدیمی‌تر از «محمود بیگا» است. طبق گزارش «آثار الرضویه» وی در هفتم ذی‌الحجه سال 1077قمری یعنی 10 خرداد ماه 1046شمسی و حدود 357 سال پیش تصمیم گرفت دو فانوس را وقف در ورودی رواق دارالحفاظ حرم مطهر رضوی کند اما از آنجا که می‌خواست روشنایی این دو فانوس همیشه تأمین باشد، موقوفه‌ای برای تأمین شمع مورد نیاز این دو فانوس در نظر گرفت.

در متن وقف‌نامه بدرالنساء خانم آمده است: «پس از وضع اخراجات لازمه (یعنی کسر هزینه‌های نگهداری موقوفه) به مصارف مذیّله (ذیل) برساند. مبلغ پنجاه دینار دو عدد شمع مومی ابتیاع نموده در دو فانوسی که مرحومه واقف وقف نموده است که درب دارالحفاظ برابر درب شمشاد آویخته شده ‌است، روشن نماید. بقیه را بعد از وضع مبلغ پنجاه دینار از جهت ابتیاع شمع مذکور، متولی شرعی موقوفه صرف مایحتاج ضروریات سرکار فیض آثار نمایند. تولیت با جناب متولی‌باشی سرکار فیض‌ آثار است».

جالب است بدانید موقوفه بدرالنساء خانم تنها یک مغازه طباخی در راسته بازار، بازارچه چهارسوق میدان مشهد بود. مغازه‌ای که یادگار پدر این بانوی خیّر و واقف محسوب می‌شد و به صورت ارث آن را بدست آورده‌ بود. تلاش برای تأمین هزینه روشنایی حرم مطهر رضوی با ورود دستگاه مولد برق در دوره مظفرالدین ‌شاه قاجار وارد مرحله جدیدی شد و به تدریج درآمد موقوفه‌های روشنایی را در راستای توجه به اصل «تبدیل به احسن» و با دریافت اجازه شرعی، برای تأمین برق مورد نیاز چراغ‌های اماکن متبرکه مورد استفاده قرار دادند.

شرح عکس: تصویری خاص و منحصر به فرد از صحن عتیق، سقاخانه و ایوان طلای نادری که در دوره قاجار برداشته شده ‌است. در این تصویر، علاوه بر نمای خاص سقاخانه، حوض‌های اطراف آن و شبکه آب نهر خیابان که در جوی کنار سقاخانه جریان دارد و نیز لبه‌های مرتفع کنار نهر خیابان با حداقل 50 سانتیمتر ارتفاع، می‌توانید فانوس‌هایی را که با شمع‌های مومی در صحن عتیق و به ویژه در اطراف نهر خیابان روشن می‌شد، ببینید. این فانوس‌ها که بی‌شباهت به چراغ‌برق‌های امروزی نیست، نمایی بسیار دیدنی و زیبا به صحن عتیق می‌داد.