در گذشته‌های دور، مراقد مطهر ائمه اطهار(ع) و بزرگان دین با صندوق‌هایی چوبی بر مزارشان نشانه‌گذاری می‌شد. صندوق‌هایی که آن‌ها را به نام صندوق مزار می‌شناسیم و معمولاً از جنس چوب بوده و نقش معرفی و تمایزبخشی به این قبور مطهر را داشته‌اند اما طی سالیان، شیعیان و ارادتمندان بارگاه مطهر ائمه اطهار(ع) با حفظ صندوق‌های مزار، سازه‌های مشبک را نیز در محل دفن اولیای الهی ایجاد کردند. ساختارهای مشبکی که به نام ضریح خوانده شده و امروزه جلوه‌ای از ارادت هنرمندانه شیعیان به بارگاه مطهر ائمه اطهار(ع) هستند.
در ابتدای ساخت ضریح‌ها با سازه‌های مشبک و ساده‌ای روبه‌رو بودیم که کم‌کم به آرایه‌های هنری و مذهبی آراسته شدند. آرایه‌هایی که در کنار ویژگی‌های هنری، بیانگر اعتقادات دینی و شعائر مذهبی نیز بودند. مرقد مطهر علی بن موسی‌الرضا(ع) نیز مانند سایر اماکن متبرکه از ابتدای شکل‌گیری تاکنون دارای صندوق‌های مزار و ضریح‌های متعددی بوده است. ضریحی که امروز هنگام زیارت به گِردش می‌چرخیم، پنجمین ضریح این بارگاه مقدس است که به ضریح «سیمین و زرین» معروف است.
مجموعه‌ای متشکل از هنرهای اسلامی
ظاهراً نخستین پوشش بر مرقد امام رضا(ع) همان است که ابن‌بطوطه در سفرنامه خود از آن یاد می‌کند و احتمالاً این همان صندوقی است که سال ۵۰۰ق صاحب کتاب روضات از کتاب ثاقب‌المناقب نقل می‌کند که «چون انوشیروان مجوس اصفهانی از بزرگان دربار سلجوقی که در زمان سلطان سنجر شفا یافته بود بر مرقد رضوی صندوقی از نقره ترتیب و تقدیم نمود» پس از آن در دوره‌های مختلف به سبب مرمت یا به‌خاطر عرض ارادت، صندوق‌ها و ضریح‌های دیگری بر این مرقد مطهر نصب شد. پیش از نصب ضریح کنونی بر مرقد مطهر امام رضا(ع) چهارمین ضریح به نام ضریح شیر و شکر در حرم مطهررضوی قرار داشت که مجموعه‌ای از هنرهای اسلامی بود.
همان‌طور که گفته شد ضریح‌های نصب شده بر مرقد مطهر ائمه(ع) هرچند در ابتدا ساده بودند اما در ادامه به انواع هنرها و صنایع دستی آراسته شدند تا جایی که امروزه ضریح‌های این قبور مطهر متشکل از مجموعه هنرهای دستی هستند. هنرهایی که با دست و پنجه هنرمندان بر نقره، طلا و چوب نقش بسته و ماندگار شده‌اند. پنجمین ضریح حرم مطهر رضوی نیز چنین است. پنجمین ضریح مطهر امام رضا(ع)، معروف به سیمین و زرین است که حدود ۱۲ تن وزن دارد. طول آن ۴.۷۸ متر، عرض ۳.۷۳ متر و ارتفاع آن ۳.۹۶ متر است. چنان‌که ذکر شده است عملیات ساخت این ضریح از سال ۱۳۷۲ آغاز و در سال ۱۳۷۹ به پایان رسیده است و همان‌طور که بسیاری پیش از این می‌دانیم طراح ضریح، استاد محمود فرشچیان است و کار ساخت، قلم‌زنی و زرگری آن تحت نظر ایشان و توسط استاد خدادادزاده اصفهانی انجام شده است. داخل ضریح نیز توسط هنرمندان برجسته شیرازی، اساتید روزی‌طلب، صفری و کشتی‌آرای شیرازی خاتم‌کاری شده است.
هنری کهن از ایران قدیمی
خاتم‌کاری یکی از هنرهای دستی ایرانی است که در کشور ما سابقه‌ای کهن دارد و آن‌طور که در کتابها آمده نشانه‌های حضور آن به پیش از اسلام و دوران هخامنشیان می‌رسد. هنرمند این رشته را استاد خاتمکار می‌گویند. در لغت‌نامه دهخدا خاتم‌ساز چنین معنی شده‌است: «آن که پاره‌های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم‌سازی عمل خاتم‌ساز را گویند». در دایرةالمعارف فارسی درباره خاتم‌کاری و خاتم‌سازی آمده‌است: «هنر آراستن سطح اشیا به صورتی شبیه موزاییک با مثلث‌های کوچک. طرح‌های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده‌است. این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش‌بندی می‌کنند. مثلث‌ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می‌سازند. هرچه مثلث‌ها ریزتر و ظریف‌تر باشند، خاتم مرغوب‌تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک‌ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ‌ترین آن، حداکثر ۴۰۰ مثلث به کار می‌رود».
شاهکاری تماماً خاتم‌کاری
همان‌طور که ذکر شد، نمای داخلی پنجمین ضریح مطهر رضوی به جای اینکه ساده از چوب یا فلز باشد تماماً خاتم‌کاری است؛ ویژگی منحصر به‌فردی که موجب تمایز این ضریح مطهر با ضریح‌های پیشین شده است. این نماسازی، قطعه هنری بی‌نظیری متشکل از ۵۲ میلیون قطعه خاتم بسیار ظریف و زیباست. سقف ضریح آراسته به قاب عظیم خاتم‌کاری یکپارچه‌ای است که در میانه آن عرق‌چینی به‌صورت شمسه‌ای زیبا و فاخر اجرا شده است. در وسط این طرح یک شمسه دایره‌ای شکل کتیبه‌دار کار شده است. بیرون این شمسه و در گستره سقف، زنجیره ترنج‌هایی با گل‌های زیبا و کتیبه اسماءالله و در ادامه یک ردیف کاربندی کتیبه‌دار با اسامی چهارده معصوم(ع) و پایین آن تکرار طرح شمسه هشت‌پر و نقوش هندسی در لبه عرقچین اجرا شده است. حاشیه شمسه‌ها نیز مزین به نواری ظریف با نقش کتیبه بنایی است که در آن عبارت «الله اکبر» تکرار شده است.
نتیجه یک کار گروهی
طراحی این اثر نفیس توسط استاد فرشچیان و اجرای آن همان‌طور که گفته شد به دست جمعی از هنرمندان معاصر از جمله استاد عباس کشتی آرای شیرازی انجام شده است. فرزند این استاد هنرمند که در اجرا و پیاده‌سازی این سازه هنری همراه پدرش بوده در گفت‌وگویی در خصوص خاتم‌کاری ضریح پنجم چنین گفته است: «حدود سال ۱۳۷۸ بود که از طرف آستان قدس برای خاتم‌کاری داخل ضریح امام رضا(ع) به ما مراجعه کردند و پس از بررسی‌ها کار پذیرفته شد. کارگاه با حضور استادکاران خبره شیرازی تجهیز و اسکلت کار در مشهد زیرنظر ما ساخته شد، چراکه به شکل پازل بود و بعد برای انجام کار نهایی، خاتم‌ها را به شیراز منتقل کردیم. برخلاف ضریح دیگر ائمه(ع) در عتبات عالیات، تمام ضریح امام هشتم(ع) شامل بدنه، سقف و صندوق روی مرقد از خاتم ساخته شده، در صورتی که ضریح سایر ائمه اطهار(ع) دارای صندوق خاتم است. از قدیم رسم بوده صندوق خاتم داخل ضریح روی سنگ قبر قرار می‌گیرد. در هر یک سانتیمتر مربع خاتم ۲۰۰ قطعه به کار رفته است و اصل کار در کنار کسب تجربیات فنی برای خاتم‌کاری در کارهای بزرگ نظیر ضریح امام رضا(ع) معنویت بود. خاتم‌کاری ضریح امام(ع) دو سال طول کشید. مرحوم پدرم از اساتید بنام خاتم‌سازی بودند و در پروژه ضریح مطهر امام رئوف(ع)، بیشتر بر بعد فنی نظارت می‌کردند و من کار اجرایی خاتم‌سازی را برعهده داشتم. چون کار گروهی و سنگین بود از تجربیات و مدیریت پدر بهره‌مند شدیم. ایشان هم حق پدری و هم استادی گردن من داشتند، چون از نوجوانی نزد ایشان به کار مشغول بودم و بعد از خداوند و اهل‌بیت(ع) همه چیز را از ایشان دارم».
خبرنگار: آزاده خلیلی
نظر شما