خود هنرمند بود و حامی هنرمندان عصر خویش. در دوره صدارت در عمران و آبادی مشهد و خراسان کوشید اما در سیاست قاطع و حتی گاه بی‌رحم بود. این جمع اضداد، یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های تاریخ مشهد در دوره تیموری است. کسی که ردپایش در تاریخ حرم مطهر رضوی بسیار پررنگ بوده و برخی از یادگارهایش در این آستان هنوز پابرجا مانده است.
چهارمین جلسه از مجموعه کارگاه‌های «قصه‌های حرم» به بررسی شخصیت این وزیر سلطان حسین بایقرا یعنی امیر علیشیر نوایی اختصاص یافت. این جلسه صبح سه‌شنبه، ۱۵ آبان ۱۴۰۳ در مؤسسه فرهنگی قدس با حضور جواد نوائیان رودسری، تاریخ‌پژوه و حرم‌شناس برگزار شد.
تبدیل مشهد به یک وزنه سیاسی در خراسان
«امیر علیشیر نوایی شخصیت برجسته در تاریخ مشهد و ایران است که خدمات زیادی را در تاریخ عمرانی و سازمانی حرم مطهر رضوی انجام داده است»؛ جواد نوائیان رودسری با بیان این نکته توضیحات خود را درباره این وزیر تیموریان آغار کرد: «می‌توان او را تنها امیر و سیاستمدار برجسته و قابل مطالعه عصر تیموری دانست که البته تناقضات زیادی درباره شخصیتش در تاریخ نقل شده است. اما به حقیقت می‌توان گفت در حکومت تیموری مشابه وی را چه از نظر خردمندی، سیاست و کیاست و چه از نظر توجه به اهل علم، دین و فضیلت نداریم. کما اینکه امیر علیشیر نوایی نیز مانند دیگر سالاران بزرگ تاریخ ایران ازجمله خواجه نظام‌الملک طوسی اهل سیاست و سیاست‌زدگی نبوده است».
موضوعی که درباره این سیاستمدار دوره تیموری مشخص است، نقش راهبردی او در تحولات منطقه‌ای شمال خراسان و به‌ویژه شهر مشهد است. درواقع پس از گوهرشاد بیگم، امیرعلیشیر نوایی دومین نفری است که با فعالیت‌های عمرانی‌اش و تغییراتی که اعمال کرد، مشهد را به شهری کامل تبدیل کرد. این تاریخ‌پژوه و حرم‌شناس در ادامه گفت: «اقدامات امیر علیشیر نوایی و حضورش در شهر مشهد سبب شد این شهر که پیش از آن تنها وجهه زیارتی و معنوی داشت به یک وزنه سیاسی در خراسان و ایران تبدیل شود؛ چنان‌که خود او نیز برخی از جلسات حکومتی و تصمیم‌گیری‌های خود را در حرم مطهر برگزار می‌کرد».
اشراف‌زاده جغتایی
نوائیان رودسری پیش از صحبت درباره خدمات و اقدامات امیر علیشیر نوایی درباره زندگی این نجیب‌زاده عصر تیموری توضیحاتی داد.
«وی در هفدهم رمضان ۸۴۴ هجری قمری برابر با ۲۹ بهمن ۸۱۹ شمسی متولد شد که البته زادگاهش مورد اختلاف محققان است و بیشتر او را متولد هرات و عده‌ای هم او را متولد سبزوار یا مازندران دانسته‌اند».
نسب امیر علیشیر نوایی به یکی از خاندان‌های اشرافی جغتایی می‌رسد و پدرش امیر کیچکنه در دوره بابر(نوه گوهرشاد خاتون) حاکم سبزوار بود که ظاهراً مدتی هم به عنوان حاکم مازندران یا اسرآباد منصوب شده بود. هرچند او عضو یکی از خانواده‌های بسیار قدرتمند دوره تیموری است اما برخلاف باوری که وجود دارد، او از شاهزاده‌های جغتایی نیست و نسبش به چنگیزخان مغول نمی‌رسد. درواقع اجداد او از اشراف قبایل مختلف مغولستان بودند که همراه پسر چنگیز به مناطق مختلف آمدند.
برخی مورخان درباره خاندان او روایت‌هایی را نقل کرده‌اند؛ چنان‌که خواندمیر در حبیب السّیر چنین نوشته است: «آباء گرام و اجداد عظام آن امیر آفتاب احتشام (امیر علیشیر نوایی) از قدیم‌الایام در سلک مخصوصان دودمان میرزاعمر شیخ بهادر بن امیرتیمور گورکان انتظام داشتند و نقش منقبت کوکلتاشی (برادر رضاعی) به قلم اعتبار بر لوح اولی الابصار می‌نگاشتند».
زندگی در قلمرو تیموری
این شخصیت تاریخی در طول حیات خود سال‌هایی را در هرات، مرو، ماوراءالنهر، سمرقند، اسرآباد و مشهد به سر برده و تأثیراتی روی این مناطق گذاشته است. این استاد تاریخ در این‌باره گفت: «دوران نوجوانی امیرعلیشیر نوایی در مرکز حکومت و محل استقرار پدر در سبزوار یا بیهق قدیم سپری شد. مدتی بعد پدرش او را برای فراگیری علم به مشهد فرستاد که پس از مرگ بابر و در دوران ابوسعید به هرات می‌رود. بنا به دلایلی مدتی بعد نیز برای اقامت راهی محل اصلی حکومت تیموریان یعنی سمرقند می‌شود و در آنجا سال‌ها در خانقاه خواجه فضل‌الله ابولیسی از بزرگان صوفیه می‌ماند».
امیر علیشیر نوایی در دوران اقامتش در مشهد و هرات مراوده و دوستی نزدیکی با یکی از شاهزادگان تیموری دارد. این شاهزاده همان حسین بایاقراست که بعدها پس از مرگ ابوسعید با نام سلطان حسین بایقرا پادشاه قلمرو تیموری می‌شود. نوائیان رودسری در این‌باره گفت: «به سبب اینکه سلطان حسین بایقرا از توانایی‌های سیاسی امیرعلیشیر نوایی آگاه بوده او را برای خدمت به درگاهش فرامی‌خواند. هرچند برخی هم معتقدند خود امیرعلیشیر نوایی به محض به حکومت رسیدن سلطان حسین بایقرا در سال ۸۷۳ از سمرقند به دربارش می‌آید»
و این نقطه آغاز ورود او به دنیای سیاست است.
مقتدر در سیاست و حکومت
امیرعلیشیر نوایی در زندگی سیاسی فردی بسیار اقتدارگرا بوده است. توجه به ثبات در سیاست خارجی و تلاش برای صلح مقتدرانه با همسایگان، برقراری آرامش و امنیت در نواحی تحت حاکمیت امیر ازجمله هرات و استرآباد از ویژگی‌هایی بود که نوائیان رودسری درباره دوره حضور او در عالم سیاست ذکر کرد. وی در ادامه افزود: «در زندگی سیاسی امیرعلیشیر نوایی خبری از روش‌های عرفان‌منشانه و صوفیانه‌اش نیست و شخصیتی محکم و قاطع دارد. او نیز مانند هر سیاستمدار دیگری، در تقابل با رقبا کمتر رحم و سازش به خرج می‌داد. او در به قدرت رسیدن برخی امرا نقش داشت، اما بعدها خودش همین افراد را به دلیل عدم همراهی به اتهام دسیسه، با فجیع‌ترین شکل ممکن حذف می‌کرد. برای نمونه می‌توان به سرنوشت یکی از همین افراد یعنی خواجه نظام‌الملک خوافی که در کتاب «تاریخ الفی» آورده شده اشاره کرد. بنابراین باید به این نکته توجه کرد که در نگارش و مطالعه تاریخ باد منصف باشیم و این تصور که یک شخص کاملاً خوب یا بد بوده را از ذهن دور کنیم».
نکته دیگر درباره شخصیت او، علاقه و توجهش به هنر هنرمندان است. این استاد تاریخ گفت: «امیرعلیشیر نوایی حامی هنرمندان بود؛ نقاشانی چون کمال‌الدین بهزاد، خطاطانی چون سلطانعلی مشهدی و دیگران در هرات و با حمایت وی روزگار می‌گذراندند و آثار گرانقدری خلق کردند. می‌توان گفت او در این زمینه از شخصت‌هایی چون گوهرشاد خاتون و بایسنقر میرزا هم پیشروتر بود. امیرعلیشیر افزون بر حمایت از هنرمندان، خود نیز هنرمند بود و از تسلط وی بر هنر موسیقی گزارش‌هایی وجود دارد. او همچنین ادیبی برجسته بود و به دو زبان فارسی و ترکی جغتایی شعر می‌سرود. تخلصش در اشعار فارسی «فانی» و در ترکی «نوایی» بود، از همین رو در تاریخ به امیر علیشیر نوایی معروف شده است».
ردپای امیرعلیشیر نوایی در توسعه حرم مطهر رضوی
پس از گوهرشاد بیگم، امیرعلیشیرنوایی دومین نفری است که چنین اقدامات گسترده‌ای برای توسعه کمّی و کیفی حرم مطهر رضوی انجام داده است. جواد نوائیان رودسری پس از ذکر این نکته، توضیحاتی درباره فعالیت‌ها و اقدامات او در حرم مطهر رضوی داد: «امیرعلیشیر نوایی در دوره حضورش در مشهد اقدامات ارزشمندی را به انجام رساند که می‌توان آن‌ها را به دو بخش عمرانی و خدماتی تقسیم کرد».
وی در ادامه گفت: «او بانی ساخت گنبدی به نام گنبد امیرعلیشیر نوایی بود که امروزه وجود خارجی ندارد و مکان آن معلوم نیست. برخی درباره این گنبد که تا دوره قاجار وجود داشته، گفته‌اند در واقع مقبره‌اش بوده که برای خودش در کنار مضجع مطهر امام رضا(ع) ساخته اما این گمان قابل اثبات نیست، چراکه او پیش از مرگ، مقبره‌ای را در هرات برای خود ساخته است. امیرعلیشیرنوایی گنبد دیگری را هم در حرم مطهر رضوی ساخته است. گنبدی که روی سقاخانه قرار داشته و سال ۱۳۱۸ توسط فتح‌الله پاکروان تخریب شده است».
ساخت رواق دارالحفاظ، صحن کهنه و ایجاد نخستین پنجره فولاد حرم مطهر دیگر اقدامات او بود که این حرم‌شناس به آن اشاره کرد.
نوائیان رودسری درباره اقدامات خدماتی انجام شده توسط امیرعلیشیر نوایی در حرم مطهر هم گفت: «این اقدامات درواقع توسعه خدماتی بوده که مربوط به خدمت‌رسانی به زائران می‌شده است. مهم‌ترین کاری که انجام داده و در تاریخ منسوب به او است تأسیس غلورخانه است. امیر علیشیر نوایی در جایی در نزدیکی حرم تأسیساتی را ایجاد می‌کند تا در ایام خاصی از هفته و مناسبت‌ها در آنجا آشی به نام غلور طبخ و میان زائر و مجاور توزیع شود. البته پیش از او هم مسئله اطعام در حرم مطهر امام رضا(ع) بوده اما تأسیس نهاد مستقلی برای این امر قطعاً ابداع او است. به‌طور کلی امیر علیشیر نوایی به موضوع اطعام اهمیت زیادی می‌داد، چنان‌که شخصاً موقوفاتی را هم به آن اختصاص داد. البته او به توسعه موقوفاتی در زمینه عزاداری و کمک‌های درمانی هم اهتمام ورزید».
یکی از مهم‌ترین اقدامات وی که در واقع خدمت به شهر مشهد و نه فقط حرم مطهر بوده، موضوع آب‌رسانی است که این استاد تاریخ درباره آن چنین توضیح داد: «تأمین آب مورد نیاز و تأسیس زیرساخت‌های آبی برای مشهد که تا سال ۱۳۳۴ و پوشاندن نهر خیابان پابرجا بود، یکی از ارزشمندترین کارهای او در این شهر است. امیر علیشیر نوایی چشمه گلسب و چند قنات دیگر را خرید و آن‌ها را برای تأمین آب مورد نیاز در مشهد و حرم مطهر امام رضا(ع) وقف کرد».
این امیر دوره تیموری سرانجام در سن ۶۰سالگی در ۱۲ ربیع‌الثانی سال ۹۰۶ یا ۲۴ آبان سال ۸۷۹ بدرود حیات گفت و در هرات دفن شد.
نظر شما