به گزارش گروه فرهنگی قدس، مستند «نبردهای فانتوم ۲» به کارگردانی سالار بی‌باک و تهیه‌کنندگی مصطفی شوقی، محصول سازمان هنری رسانه‌ای اوج است که در بخش آوینی هجدهمین جشنواره سینماحقیقت به نمایش درخواهد آمد و اولین نمایش آن شنبه ۲۴ آذرماه خواهد بود. این مستند روایتی از خلبانان فانتوم ارتش جمهوری اسلامی ایران در جنگ هشت ساله است و رشادت های آنها در عملیات های مختلف به تصویر می کشد. سالار بی باک از کارگردانان و تهیه کنندگان فعال در حوزه سینمای مستند است و پیش تر مستند «پرسیمرغ» را کارگردانی کرده که به موضوع ایجکت خلبانان از هواپیماهای جنگی می پردازد. در ادامه با نویسنده، پژوهشگر و کارگردان «نبردهای فانتوم ۲» درباره روند ساخت این مستند به گفت وگو پرداختیم که می خوانید.

بی باک در ابتدا با اشاره به اینکه «نبردهای فانتوم» یک مستند چند قسمتی است که به نقش خلبان‌های شکاری بمب‌افکن فانتوم در دوران دفاع مقدس پرداخته و هر قسمت از این مستند، داستان و موضوعی مستقل دارد؛ می گوید: در واقع این مجموعه مستند در دو بخش تولید شده که سری اول آن سال گذشته از تلویزیون پخش شد و به دلیل استقبال از آن تصمیم گرفتیم سری دوم این مجموعه مستند هم ساخته شود که ساخت آن را از یک سال و نیم گذشته شروع کردیم و در حال حاضر هم در مراحل پایانی ساختش هستیم.

وی درباره حضور یک قسمت از این مستند در جشنواره سینماحقیقت می افزاید: با توجه به اینکه «نبردهای فانتوم» یک مجموعه ۹ قسمتی است و طبیعتاً به دلیل طولانی بودن آن نمی شد خلاصه ای از همه قسمت ها را در قالب یک مستند تدوین کرد، در نتیجه تصمیم گرفتیم فقط یک قسمت از این مجموعه مستند را برای جشنواره آماده کنیم.

ماجرای جنگنده ای که به اسارت دشمن درآمد

موضوع این قسمت درباره یکی از عملیات های این جنگنده ها در هشتم مهرماه ۱۳۵۹ است که طی این عملیات یک دسته چهار فروندی فانتوم بغداد را بمباران کنند و در حین حمله یکی از آنها هدف قرار می گیرد و به اسارت دشمن در می آید.

وی درباره تمرکز این مستند بر اهمیت نقش خلبانان تاکید می کند: ما در زمان جنگ سه مدل هواپیمای جنگی داشتیم که شامل F۴، F۵ و F۱۴ بود. فانتوم گونه ای از هواپیماهای جنگی است که بیشترین بار عملیاتی آن هم برعهده خلبانان آن است. مستند ما از تاریخ ورود این هواپیما به کشور و آموزش خلبانان شروع می شود و بعد از یک مقدمه تاریخی به ورود این هواپیماها و مشخصات آنها می پردازیم و در ادامه داستان را با جنگ شروع می کنیم که از ساعت ۱۶ روز ۳۱ شهریورماه و پس از حمله عراق، دو دسته چهارفروندی جنگنده فانتوم با بلند شدن از پایگاه به حملات عراقی ها پاسخ می دهند. داستان از اینجا آغاز می شود تا قسمت هشتم که پایان جنگ ایران و عراق است. در مستندی که در جشنواره به نمایش درخواهد آمد به صورت مختصر به همین مقدمه اشاره می کنیم و بخش های مربوط به مشخصات فانتوم ها و آموزش خلبانان را حذف کردیم و داستان این قسمت را با تمرکز بر خلبانان فانتوم روایت می کنیم.

دو سال درگیر دسترسی به منابع بودیم

وی درباره میزان سهولت دسترسی به منابع برای تولید این مستند می گوید: این مستند با همکاری خانه مستند انقلاب اسلامی و نیروی هوایی ارتش ساخته شده و از آنجایی که سوژه آن مربوط به ارتش است باید کار را با کمک آنها می ساختیم. منابع ما بیشتر آرشیوی و بخشی از پژوهش های میدانی مستند هم شامل مصاحبه بوده و داستان را خود خلبانان زنده تعریف می کنند. اما شاخصه اصلی این پروژه آرشیو است و ما برای ساخت آن دو سال درگیر دسترسی به منابع بودیم. پژوهش های کتابخانه ای ما شامل مصاحبه های چاپ شده خلبانان و همچنین کتاب «نبردهای هوایی» منتشر شده در نیروی هوایی ارتش بود. البته آرشیوی که در ارتش وجود دارد بسیار کم است زیرا آن زمان ورود دوربین ها به ارتش محدود و ممنوع بوده و بنابراین اطلاعات زیادی از آن دوران وجود ندارد و گروه های خبری چندانی هم  در ارتش نبودند و منابع زیادی جمع آوری نشده است. البته مستنداتی هم وجود دارد و در زمان جنگ هر فانتومی که از پایگاه پرواز داشته برگه های خروج، ورود، مشخصات پرواز و خلبان آن ثبت می شده اما این مستندات به راحتی در اختیار دیگران قرار نمی گیرد و دسترسی به آنها چندان ساده نیست و با اینکه سال های زیادی از دوران جنگ گذشته و قید محرمانگی هم از اکثر آنها برداشته شده اما هنوز هم نمی توان به راحتی به این مدارک و آرشیو دسترسی پیدا کرد.

پژوهش؛ نقطه قوت و اتکای مستندهای جنگی

کارگردان مجموعه «نبردهای تامکت» در ادامه درباره اهمیت پژوهش در ساخت مستندهای تاریخی و موانعی که در روند ساخت مستند وجود دارد می گوید: به نظرم یکی از مطالباتی که در حوزه ساخت مستندهای جنگی وجود دارد همین بحث دسترسی به منابع و آرشیو است. نقطه قوت و اتکای مستندهای جنگی و تاریخی مباحث پژوهشی آن است و طبیعتاً اگر دسترسی به آرشیو عکس و فیلم هایی که در اختیار سازمان ها و ارگان های مربوطه است آسان شود و آنها همکاری کنند نتیجه اش ساخت یک مستند دیدنی و جذاب خواهد شد اما اگر این تعامل و همکاری وجود نداشته باشد خروجی یک کار معمولی و بی اثر می شود.

در مستند «نبردهای فانتوم» چند نفر در نیروی هوایی ارتش همکاری بسیار خوبی با ما داشتند و این امکان فراهم شد تا ناگفته هایی از آن سال ها گفته شود و تصاویر و فیلم های دیده نشده را ارائه دهیم. از بمباران خلبان های فانتوم فیلم هایی وجود دارد که تاکنون پخش نشده و ما توانستیم برای اولین بار این تصاویر را نمایش دهیم و همچنین عکس های هوایی که خود خلبانان فانتوم از بمباران اهدافشان گرفتند که قبلاً هم دیده نشده در این مستند وجود دارد.

تصویرسازی صحنه های جنگی با انیمیشن سه بعدی

وی درباره فضای جنگی در «نبردهای فانتوم» می گوید: این قسمت از مستند بیشتر مصاحبه محور است و فضایی احساسی و انسانی دارد چون دو نفر از خلبانان فانتوم ها در جریان حملات اسیر شدند و نیمی از داستان در دوران اسارات می گذرد و آنها اتفاقاتی در سال های اسارت برایشان افتاده را روایت می کنند اما در عین حال سعی کردیم بخش های اکشن را هم در مستند بگنجانیم و ریتم فیلم را حفظ کردیم و با توجه به اینکه ماهیت فعالیت های هوایی سرعت است، سعی کردیم با نوع تصویربرداری و تدوین این را رعایت  کنیم. یک کار جالب دیگر هم در این مستند داریم و از انیمیشن سه بعدی برای تصویرسازی درگیری های هوایی استفاده کردیم که به جذابیت آن اضافه  کرده است.

بدون ادعا در جنگی نابرابر

وی در ادامه به اهمیت نقش خلبان‌های شکاری بمب‌افکن فانتوم و دغدغه اش از معرفی آنها به مخاطب می گوید و تاکید می کند: خلبانان سوژه اصلی «نبردهای فانتوم» هستند و برایم بسیار مهم بود که مخاطبان بدانند در دوران جنگ افراد متخصصی بودند که بدون ادعا بار یک جنگ نابرابر را به دوش کشیدند. واقعیت این است که عموماً در آثار جنگی این تصویر به مخاطب نشان داده می شود که ما فقط با توکل و توسل می جنگیدیم و در یک جنگ معنوی بوده ایم، البته جای شکی نیست که رزمندگان ما با انگیزه های معنوی می جنگیدند اما جنگ اصول و تاکتیکی دارد و تجربه هم نشان داده که هرگاه این اصول را رعایت کردیم پیروز شدیم و هرجا رعایت نکردیم شکست خوردیم. ما در این مستند می خواهیم بگوییم که در زمین، آسمان و دریا افراد متخصص و متبحری داشتیم که برای عملیات ها به درستی برنامه ریزی کردند و آن را به اجرا درآوردند و یک جنگ نابرابر را پیش بردند، جنگی که برای خلبانان ما به دلیل تحریم هوایی چندین برابر سخت تر بود زیرا تا پایان جنگ با همان امکاناتی در میدان بودند که روز اول داشتند و در مقابل دشمن هر روز امکانات تازه دریافت می کرد.

ضمن اینکه خلبانان فانتوم مسئولیت های سنگینی هم داشتند و تنها کسانی بودند که با جنگنده هایشان می توانستند به عمق میدان های جنگی در عراق بروند و دیدیم که چطور علیرغم وجود امکانات و ادوات جنگی خلبانان غیور و متخصص ما بدون کمترین پاداش و چشمداشتی با اتکا بر آموزش هایی که دیده بودند و حس میهن دوستی و انگیزه های دینی شان یک جنگ نابرابر را پیش بردند و از آن پس آن برآمدند.