در واقع به استناد کاغذهای کرم‌ رنگ و نازکی که در پاکت‌های سفید و زردرنگ با عنوان اسناد تاریخی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، می‌توان گفت در گذشته مراسم شعرخوانی در بارگاه منور امام هشتم(ع) انجام می‌شده است. حتی در آستان قدس رضوی منصبی به نام «ملک‌الشعرا» وجود داشته است. چنانچه در کتاب تاریخ آستان قدس رضوی اثر «علی مؤتمن» از ملک الشعرا (یعنی بزرگ شاعران) به عنوان منصب مخصوصی که در آستان قدس بوده، نام برده شده که می‌توان به «قاسم رسا» و «محمدتقی بهار» به عنوان ملک‌الشعرای آستان قدس رضوی اشاره کرد. به همین بهانه سراغ زهرا فاطمی مقدم، مسئول امور ارزشیابی اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی رفتیم. وی مطالب جالبی از سابقه شعر و شاعری در این قطعه از بهشت برایمان بیان کرد. او دانشجوی مقطع دکترای رشته تاریخ بوده و ۱۸ سال سابقه کار در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی دارد. در ادامه بخش‌هایی از سخنان وی در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه قدس را می‌خوانید.

ارادت به آستان رضا(ع) با زبان شعر و شاعری

شعر یکی از قدیمی‌ترین و جذاب‌ترین اشکال ادبی است که در آن احساسات، افکار، عقاید و... به‌ طور ویژه‌ای بیان می‌شوند و به‌ عنوان وسیله‌ای برای بیان تفکرات معنوی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به دلیل ذاتی بودن علاقه به شعر، از آن علاوه بر اینکه در مجالس بزم و رزم هم استفاده می‌شود، به‌ عنوان ابزاری برای نزدیک شدن به معانی عمیق‌تر مذهبی و معنوی نیز بهره گرفته ‌شده است، همچنان که در فرهنگ اسلامی، شعر و شاعری به‌ ویژه در آثار شاعران بزرگ ابعادی از جمال و معنویت الهی را به نمایش می‌گذارد. این‌ گونه بود که حضرات ائمه طاهرین(ع) به خاطر نشر حق و عدالت و دعوت به صراط مستقیم، صله‌های بسیاری را به شاعران هم‌عصر خود مانند «حسان»، «کمیت»، «دعبل» و... هدیه می‌کردند. به تدریج با توجه به تأثیرگذاری شعر به دلیل زبان احساسی و شوربرانگیز آن، از حضور شاعران و اشعار آنان در ترویج و گسترش مفاهیم دینی بهره گرفته شد و این موضوع به ‌خصوص از دوره صفوی مشهودتر می‌شود.

 ترکیب‌بند معروف محتشم کاشانی با بند آغازین «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» معروف‌ترین مرثیه برای شهیدان واقعه کربلا تا به امروز است. در اماکن مقدس مذهبی مانند حرم مطهر رضوی هم استفاده از شعرهای شاعران سابقه طولانی دارد؛ بارگاهی که به تبعیت از صاحب والامقامش همیشه از ادیبان و شاعران حمایت کرده است. در حرم منور امام هشتم(ع) به ‌ویژه از عصر صفوی به بعد شاهد استفاده گسترده از شعرهایی با مضامین مذهبی در کاشی‌کاری‌های حرم مطهر هستیم. در واقع این اشعار در کنار آیات و احادیث الهی زینت‌بخش معماری حرم مطهر بودند. کتیبه‌های شعری حرم منور به‌ ویژه در رواق دارالحفاظ و صحن انقلاب (صحن قدیم) از نمونه‌های عالی در این زمینه به شمار می‌آیند.

سابقه بیش از یک و نیم قرن برای منصب ملک الشعرا در آستان قدس

بر اساس اسناد و منابع به جای مانده، به تدریج از حضور شاعران در حرم مطهر امام هشتم(ع) نیز بهره گرفته شد. زمان آغاز این سنت مشخص نیست، اما دست‌کم از اواسط دوره قاجار شاهد حضور شاعران بسیاری در بارگاه منور رضوی و پرداخت حقوق، انعام و یا خلعت به آنان هستیم. نخستین خبر از حضور شاعران در حرم مطهر حضرت ثامن الحجج(ع) به سال ۱۲۷۲ ه. ق یعنی دوره ناصرالدین شاه قاجار برمی‌گردد که به پرداخت حقوق و مواجب به شخصی به نام میرزا علی‌اصغر افشار شاعر اشاره دارد. به نظر می‌رسد اگرچه اطلاعاتی در مورد وی در منابع دیده نمی‌شود اما باید وی را نخستین شاعری دانست که به طور رسمی در حرم مطهر امام رضا(ع) حضور پیدا کرده است.

 پس از میرزا علی‌اصغر، شاعر دیگری به نام میرزا مینا در حرم مطهر حضور پیدا کرد که در سفرنامه غلامحسین خان افضل الملک کرمانی از وی به عنوان یکی از شاعران ممتاز خراسان یاد شده که مدیحه‌سرایی مجالس سلام و قصیده‌خوانی آستانه مبارکه حضرت رضا(ع) بر عهده وی بوده است. در اسناد مرتبط با حرم مطهر رضوی نیز سندی مربوط به سال ۱۲۷۴ه.ق موجود بوده که به وی بابت قطعه شعر کتیبه‌ای در صحن جدید، انعام پرداخت کرده‌اند. پس از این فرد، شخص دیگری به نام میرزا محمدکاظم صبوری به عنوان شاعر مطرح می‌شود. اگرچه در اسناد به جای مانده برای نخستین بار نام وی در سال ۱۲۹۲ه.ق دیده می‌شود، اما به نظر می‌رسد او بسیار پیش از این تاریخ در حرم مطهر حضور داشته است. در سفرنامه افضل الملک نیز حضور میرزا محمدکاظم به عنوان شاعر در حرم مطهر را مربوط به سال ۱۲۸۴ ه.ق می‌داند. البته باز هم در این میان شاعران دیگری در حرم منور رضوی حاضر بوده‌اند.

میرزا کیوان یکی از این شاعرانی است که مطابق اسناد موجود در سال ۱۲۸۵ ه.ق به وی لباسی به عنوان خلعت از حرم مطهر رضوی داده شده است. در اسناد موجود دیگر سندی است که در آن میرزا محمدکاظم در سال ۱۲۹۲ ه.ق درخواست خدمت خادمی کشیک اول در حرم مطهر امام رضا(ع) را کرده که با آن موافقت می‌شود.

اما مهم‌ترین اتفاق در عرصه شاعران حرم مقدس امام هشتم(ع) در زمان همین محمدکاظم صبوری رخ می‌دهد که در سال ۱۲۹۴ه.ق به پیشنهاد متولی‌باشی وقت آستان قدس رضوی، ناصرالدین شاه قاجار لقب ملک الشعرایی را به وی اعطا می‌کند. بر اساس این فرمان که متن آن در سفرنامه عضدالملک آمده است، محمدکاظم صبوری موظف بود در مجالس رسمی و اعیاد قصیده‌خوانی کند. از این زمان به بعد شاعران رسمی آستان قدس مفتخر به این لقب بوده‌اند. البته دادن عنوان ملک الشعرایی به محمدکاظم صبوری به معنی عدم حضور بقیه شاعران در حرم مطهر نبود، بلکه مطابق اسناد، شاعران بسیاری در حرم مطهر حاضر و به مناسبت‌های مختلف انعام دریافت می‌کردند. برای نمونه در سال ۱۲۹۶ه.ق به مناسبت عید سعید غدیر به چند نفر از شاعران مانند میرزا صفا، حاج سیاح، بهمنی، سعیدی، کیوان، سیدعلی، عارف، درویش بهار و میرزا محمد انعام پرداخت کرده‌اند. نکته جالب توجه اینکه انعام پرداختی به بعضی از شعرا مانند میرزا صفا که احتمالاً همان حکیم صفای اصفهانی، شاعر و عارف معروف دوره قاجار باشد، بیشتر از حقوق برخی کارکنان مجموعه حرم مطهر بوده است، موضوعی که هم از اهتمام مجموعه حرم مطهر رضوی در بزرگداشت عید سعید غدیر حکایت دارد و هم اهتمام در نکوداشت مقام شاعران را نشان می‌دهد. همچنین از دیگر شعرایی که در این ایام در حرم مطهر حضور دارند، فردی به نام سرائی جهرمی است که در فاصله سال‌های ۱۳۰۶ تا ۱۳۱۱ ه.ق نامش در اسناد مربوط به حرم مطهر دیده می‌شود. اما با همه این تفاسیر، باز هم نقش و اهمیت محمدکاظم صبوری به عنوان ملک الشعرای آستان قدس از بقیه شاعران بیشتر بوده است.

اسناد بسیاری گویای اعطای خلعت به وی به مناسبت‌های گوناگون از جانب آستان قدس است. ترتیب دادن خلعت و دستور خاصی که از جانب متولی‌باشی آستان قدس برای این موضوع داده شده، گویای جایگاه مهم محمدکاظم صبوری به عنوان ملک الشعرای آستان قدس است. برای نمونه در سند مربوط به سال ۱۳۱۵ ه.ق اشاره شده خلعت ویژه که عبارت از شال کشمیری بوده به ارزش ۳۵ تومان حسب دستور متولی‌باشی و در حضور او در ایوان مبارک طلا به ملک الشعرای صبوری اعطا شد. این مبلغ که از حقوق سالیانه برخی کارکنان آستان قدس بسیار بیشتر بوده، باز هم تأکیدی بر جایگاه خاص ملک الشعرای این شخص است. بر اساس سند به جای مانده، میرزا محمدکاظم صبوری در ۲۹ جمادی‌الاول سال ۱۳۲۲ ه.ق فوت کرد و حسب دستور متولی آستانه مقدسه رضویه در معبر کشیک‌خانه خدام در صحن عتیق (صحن انقلاب کنونی) دفن شد. برخی اشعار صبوری به صورت کتیبه‌هایی به یادگار در معماری حرم مطهر امام هشتم(ع) باقی مانده است.

پس از فوت وی، پسرش محمدتقی بهار به منصب ملک‌الشعرایی حرم مطهر رضوی می‌رسد. گفته می‌شود فرمان ملک‌الشعرایی وی را مظفرالدین‌شاه قاجار صادر کرده اما پس از جریان‌های مشروطه و عزیمت محمدتقی بهار به تهران، وظیفه خواندن قصاید در مجالس رسمی آستان قدس با محمدحسین میرزای نادری ملقب به امیرالشعرا بوده است. پس از وی، آخرین شاعر رسمی آستان قدس که لقب ملک‌الشعرا را نیز داشت، دکتر قاسم رسا بود که با اینکه به طور حرفه‌ای به امر طبابت می‌پرداخت، اما از سال ۱۳۳۶ شمسی نیز به طور رسمی به منصب ملک الشعرای آستان قدس منصوب شد. وی تا پایان حیاتش در سال ۱۳۵۶ شمسی در این سمت باقی بود و پس از فوت او، شخص دیگری به منصب ملک‌الشعرایی آستان قدس نرسید.

به هر حال شعرخوانی در حرم مطهر امام رضا(ع) یکی از سنت‌های فرهنگی و مذهبی بوده که دارای ابعاد اجتماعی، معنوی و تاریخی خاصی است. امروزه مداحان و شعرخوانان معمولاً در مراسم مختلفی مانند مناسبت‌های مذهبی و ملی، ایام عزاداری، جشن‌ها و... به خواندن اشعار در این آستان مبارک می‌پردازند.