مریم احمدی شیروان / «زیارت جامعه کبیره» را کلاس امام‌شناسی برای تمام بشریت می‌دانیم که از امام علی‌النقی(ع) به ما رسیده؛ زیارتی بر پایه معرفی مقام ائمه(ع) که دارای سند روایت صحیح است. به بهانه سالروز شهادت امام هادی(ع) و در گفت‌وگو با دکتر هادی وکیلی، دانشیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد، به تبیین بیشتر ابعاد این زیارت و ویژگی‌های زمانه‌ای پرداختیم که این متن ارزشمند صادر شده است. آنچه در زیر می‌خوانید بخشی است از گفت‌وگوی مبسوط ما با ایشان.
«جامعه کبیره» حلقه وصل توحید و نبوت به امامت است
وکیلی با تأکید بر اینکه زیارت جامعه از بهترین آثار به جای مانده از ائمه اطهار و امام دهم(ع) است، می‌گوید: این زیارت یکی از متین‌ترین، فصیح‌ترین و بلیغ‌ترین متون زیارتی و معارفی مربوط به مقام امامت و توصیف مراتب صفات امامت است. این زیارت متن مفصلی دارد؛ دلیل آن هم درخواست راوی اصلی این متن یعنی موسی‌بن عبدالله نخعی از حضرت است. این صحابه از آنجایی که خود شأن، درک، فهم و ادراک خوبی داشت، از ایشان درخواست می‌کند متنی بلیغ و کامل در اختیار او قرار دهد تا هر وقت شیعیان قصد زیارت کردند با این متن و روش زیارت کنند.
او اضافه می‌کند: وقتی امام هادی(ع) مشاهده کردند آن فرد ظرفیت دارد و جامعه آینده شیعه در آستانه عصر غیبت قرار می‌گیرد، متن کامل زیارتی به نام جامعه کبیره را بیان کردند. این زیارت، متنی است که به تعبیری از توحید شروع شده و معارف شیعه در مورد امامت را مدام متصل به خدا و وحی می‌کند و از طریق توحید و نبوت به مبحث امامت می‌رسد؛ بنابراین جایگاه توحید و نبوت حفظ شده ولی تمرکز این زیارت بر امامت و توصیف صفات امام بوده و بیش از 200 صفت برای امام در این زیارت ذکر شده است.
زیارت جامعه کبیره نیاز جامعه شیعی بود
عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد به شرایط جامعه‌ای که چنین زیارتی در آن صادر شد نیز اشاره کرده و توضیح می‌دهد: در زمانی که این زیارت شریف و نفیس از طریق امام دهم(ع) القا شد، جامعه به‌تدریج در آستانه عصر غیبت قرار می‌گرفت و آماده این امر مهم می‌شد. از زمان امام حسن عسکری(ع) ارتباط امام با شیعیان بسیار محدود شد و امام شیعه تحت کنترل شدید قرار گرفتند. حکومت، امام یازدهم را از دو سالگی از طریق آوردن امام هادی(ع) به سامرا تحت کنترل قرار داد و عصر غیبت هم چند سال پس از آن در سال 260 هجری قمری آغاز شد. وکیلی یادآور می‌شود: در این شرایط جامعه شیعی به بالاترین مرحله رشد خود در عصر حضور ائمه رسیده بود؛ یعنی این نیاز وجود داشت که جامعه بخش‌هایی از معارف را در ادبیات و متون؛ دقیق‌تر، کامل‌تر و متعالی‌تر در اختیار داشته باشد. البته قبلاً در متون دیگر هم این موارد ذکر شده بود، اما اینکه تمامی این صفات و معارف یک جا دور هم جمع شوند و در قالب یک زیارت ارائه شوند، مسبوق به سابقه نبود.
متنی برای پایه‌گذاری فرهنگ زیارت
در جامعه
او در ادامه توضیح می‌دهد: امام هادی(ع) با توجه به رشد کیفی جامعه شیعه در اواسط قرن سوم و در آستانه عصر غیبت و با توجه به درخواستِ داشتن زیارت کامل توسط صحابه، چنین زیارتی را ایراد کردند. البته از این امام(ع)، تنها همین متن زیارتی را نداریم؛ بلکه زیارت‌هایی مانند زیارت روز غدیر امیرالمؤمنین(ع) و نیز زیارت امام حسین(ع) از ایشان در منابع معتبر دینی وجود دارد که سرشار از معارف، آیات، روایات و حتی استدلال در اثبات ولایت امیرالمؤمنین(ع) است. این پژوهشگر تاریخ تشیع تصریح می‌کند: به نظر می‌رسد امام هادی(ع) به این نکته توجه داشته‌اند که جامعه شیعه علاوه بر اینکه معارف می‌آموزد، باید نوعی از فرهنگ اتصال به امام تحت عنوان فرهنگ زیارت را تمرین و تجربه کند؛ فرهنگی که بیان می‌کند در عصر غیبت، اتصال امام با امت از طریق همین زیارت چه بعید و چه قریب یا زیارت در حرم ائمه(ع) و یا اماکن دیگر تحقق پیدا کرده و اتصال شیعه با امام قطع نشود؛ بنابراین امام هادی(ع) به‌عنوان امامی که هنوز در دسترس مردم بودند، فرهنگ زیارت را در جامعه عصر خود پایه‌گذاری کرده و گسترش دادند. البته در جامعه امروز هم باید به این نکته توجه داشته باشیم که ائمه(ع) را همانگونه که خود آن‌ها آموزش داده‌اند و با آن اصطلاحات و ادبیاتی که خود آموخته‌اند زیارت کنیم.
شبهه غلو در زیارت جامعه کبیره اشتباه است
وکیلی در ادامه به سخنان برخی افراد در خصوص شک در سند این زیارت نیز اشاره کرده و توضیح می‌دهد: امروز برخی به اصطلاح روشنفکران بخصوص در فضای مجازی به زیارت جامعه کبیره تهمت غلو زده یا این زیارت را مانیفست شیعه می‌نامند. در پاسخ به این افراد باید به نکاتی اشاره کرد که بیان می‌کند سند این زیارت هیچ ابهام و شبهه‌ای ندارد و این تهمت‌ها از نظر علمی نابه‌جا و اشتباه است.
او خاطر نشان می‌کند: این زیارت راوی معتبری دارد؛ موسی‌بن عبدالله نخعی به دلایل فراوانی قابل اعتماد است؛ بزرگانی مانند علامه حلی(ره)، سید بن طاووس(ره)، محمد بن عبدالله کوفی، اسماعیل برمکی و دیگران همه بر وثاقت او اتفاق نظر دارند. دیگر اینکه وجود زیارت جامعه در آثار بزرگان و علمای قرن چهارم و پنجم، مانند کتاب «من لایحضره الفقیه» شیخ صدوق(ره) و «تهذیب الاحکام» شیخ طوسی(ره) نشان‌دهنده اعتبار این متن است.
این استاد دانشگاه تأکید می‌کند: این زیارت به لحاظ محتوا هم بسیار دقیق، متین و عالمانه است. اینکه برخی می‌گویند در این زیارت عبارت‌های غالیانه وجود دارد، باید بگوییم که ائمه(ع) بشدت با غلو مبارزه می‌کردند و شیعیان را از آن نهی می‌کردند؛ بنابراین اگر روایتی ولو به ظاهر غلوآمیز باشد، اما در کلمات متعدد معصومان(ع) آن هم در حد تواتر معنوی، رسیده باشد، پس نمی‌توان آن را نادیده گرفت و خود نشان از غلوآمیز نبودن آن روایت دارد.
علاوه بر آن، در همین متن با عبارت‌هایی مواجهیم که نشان از ضدغلو بودن این زیارت دارد. امامان ما افرادی هستند که تقوا می‌ورزند؛ یعنی عبد خدا ترسی هستند که رعایت حدود و قوانین الهی را انجام می‌دهند؛ صادق هستند، دروغگو نیستند، امین و مطیع اوامرالله هستند و... تمام این موارد با افکار غالیان تفاوت دارد. ضمن اینکه این تعابیر تنها در این متن ذکر نشده که بتواند اصالت آن را زیر سؤال ببرد؛ بلکه مکرراً در متون دیگر شیعی هم ذکر شده و شواهد بسیاری در این آثار وجود دارد. البته نباید از نظر دور داشت که درک این زیارت و عبارت‌های موجود در آن کاری آسان نیست و مخاطب باید به مرحله‌ای از رشد معارف دینی وحیانی رسیده باشد که متوجه عمق این مطالب شود.
نظر شما