می‌دانید، وقتی زائر وارد حرم می‌شود نگاهش از همیشه دقیق‌تر است؛ دلبستگی به ولی خدا، موجب می‌شود آرزوی هر منصب و مسئولیتی کند که مقابل چشم اوست؛ «آنچه بینی دلت همان خواهد».

خدمت در حرم مطهر رضوی برای همه آنانی که می‌آیند و سلامی می‌دهند، یک آرزو است و بین همه این خدمت‌ها، کفشداری از آن خدمت‌هایی است که خیلی‌ها دوست دارند افتخار انجام آن را داشته‌ باشند.

داستان‌ها و روایت‌هایی که درباره تبرک خاک پای زائران حریم قدس رضوی وجود دارد، کفشداری را افزون بر یک خدمت، به جلوه‌ای از افتادگی و خضوع تبدیل می‌کند؛ اصلاً کفشداری مدرسه‌ای می‌شود که بتوانی در آن نَفْس خودت را از زنگار پاک کنی و از طریق خدمت، رفعت در معرفت را بجویی.

 با این حال، اینجا هم مانند همه جاهای دیگر حرم رضوی و مسئولیت‌ها و خدماتی که پیش از این برایتان برشمردم و بعد هم به امید خدا نقل خواهم کرد، تاریخی دارد ورای ذهن و احساس ما؛ تاریخی که دانستنش زیباست و البته در شناخت گذشته هزار و ۲۰۰ ساله حرم رضوی مؤثر. در این قسمت از رواق، شما خوانندگان عزیز را به مرور تاریخ کفشداری در حرم رضوی میهمان می‌کنم.

گذشته‌های شناخته و ناشناخته

منصب کفشداری یا کفشبانی از آن منصب‌های قدیمی حرم است. به احتمال زیاد از همان روزی که ساختمان و سازمان آستان شکل گرفت، مسئولیت نگهداری از پاپوش زائران هم وجود داشته ‌است.

 با این حال، اسنادی که نشان دهد کفشداری در دوره‌های پیش از صفویه، چه شکل و شمایلی دارد، در دست نیست و اصلاً سندی نداریم که بگوید در نقطه‌ای از حرم، محلی برای نگهداری کفش‌ها وجود داشته یا نه. اما، مانند دیگر مناصب و مسئولیت‌های حرم، کفشداری هم در دوره صفویه، ساختار و انتظام خودش را پیدا کرد و حتی ما امروزه نام برخی کفشداران دوره صفوی را هم می‌دانیم؛ مثلاً درویش یوسف کفشبان که در سال ۱۰۱۱ق. بابت کفشداری در حرم رضوی از آستان مواجب می‌گرفت. 

کفشداری و واقفان

موضوع کفشداری در دوره‌های تاریخی بعد، توجه واقفان را هم به خودش جلب کرده‌ بود؛ آن‌قدر که حاج‌مصطفی کربلایی مرتضی مشهدی، در سال ۱۱۲۸ق. بخشی از موقوفاتش را به امور کفشداری حرم مطهر اختصاص داد و نگهداری و تولیت آن‌ها را هم به کفشدارباشی آستان‌قدس سپرد. این موقوفه نشان می‌دهد در تشکیلات کفشداری حرم که از آن با عنوان «پاشماق‌خانه»، «کفش‌خانه مبارکه» یا «کفش‌کن» یاد می‌شد، انتظام قابل توجهی وجود داشته و کفشداران به عنوان بخشی از کشیک حرم رضوی، به انجام خدمت مشغول بودند؛ هرچند در دوره قاجار جایگاه آن‌ها در رتبه‌بندی خدمه، پس از خدام و فراشان قرار داشت.

آمار کفشداران در دوره‌های مختلف تاریخی فرق می‌کرد؛ این موضوع البته مربوط به سیاست‌های هر دوره و شرایط سیاسی و نظامی حاکم بر خراسان بود که موجب فزونی یا کم شدن زائران و نیاز بیشتر و کمتر به ارائه خدمات می‌شد. با این حال، در دوره افشاریه و سپس دوران حاکمیت قاجارها، آمار کفشداران بسیار محدود بود. مثلاً در سال ۱۱۶۰ق، از ۶۸ خادم هر کشیک، تنها پنج نفر کفشدار بودند و حدود ۱۰۰ سال پس از آن هم، با وجود افزایش خادمان کل کشیک‌ها به هزار و ۱۰۰ نفر، تعداد کل کفشداران حرم رضوی فقط ۱۷ نفر بود. 

وظایف دیروز و امروز

کفشداران در قرون گذشته موظف بودند از زمان باز شدن درهای حرم، تا زمان بسته شدن آن، در اماکن متبرکه حاضر باشند و افزون بر کفش، از عصا و دیگر وسایل زائران و خادمان محافظت کنند.

 کفشداران موظف بودند اجازه ندهند کسی با شمشیر و به طور مسلح وارد روضه منوره شود. در واقع مسئولیتی که امروزه برعهده عزیزان فعال در ورودی‌های حرم است، آن زمان برعهده کفشداران بود. اگر کفشداری در نگهداری وسایل قصور می‌کرد و کم‌کاری وی اثبات می‌شد، باید خسارت کفش یا وسیله گمشده را شخصاً می‌پرداخت. آن‌ها موظف بودند در برخی اوقات سال، شب را در کفشداری بمانند و به محافظت از وسایل فراشان و دربانان بپردازند. در دوره‌های بعد و به طور مشخص، پس از سال ۱۳۰۷ش، کفشداران افزون بر این موارد، وظیفه نگهداری امانات زائران را هم داشتند؛ یعنی خدمتی که امروزه توسط بخش خاصی از خادمان آستان و بیرون از اماکن متبرکه، به زائران ارائه می‌شود.