ایرانیان همواره خود را در برابر مصائب دیگران به‌ویژه جامعه پناهندگان مسئول دانسته و می‌دانند و دولتمردان نیز براساس سیاست‌های کلان مبتنی بر آموزه‌های اسلامی و انسانی خویش این هدف بزرگ را تا رفع مشکلات پناهندگان دنبال می‌کنند. با این‌حال آنچه نگران‌کننده است مهاجرت غیرقانونی گروهی است که به دلایل مختلف وارد کشور می‌شوند.
برای مثال بر اساس آمارهای سازمان جهانی مهاجرت، در ۹ سال گذشته به طور متوسط سالانه حدود ۵۵۴هزار افغانستانی بدون مدرک از مرزهای ایران خارج شده‌اند. با تحلیل همین داده آماری است که بعضی از کارشناسان تخمین می‌زنند سالانه حدود ۵۵۰هزار نفر به صورت غیرمجاز وارد ایران می‌شوند.
دکتر اجمل خالقیار، فعال مدنی اهل افغانستان و کارشناس امور مهاجران معتقد است: شرایط در افغانستان به جایی رسیده که برخی افراد گذرنامه‌های افغانستانی را به نرخ‌هایی بین هزار تا هزارو۲۰۰ دلار به فروش می‌رسانند و در چنین شرایطی طبیعتاً افرادی که وضعیت مالی مناسبی ندارند، ناچارند به صورت غیرقانونی از افغانستان خارج شوند.
به گفته وی افغانستانی‌هایی که به صورت غیرقانونی از مرزهای نیمروز، تایباد و سایر مرزهای مشترک، خود را به ایران می‌رسانند معمولاً بین ۸ تا ۱۲ میلیون تومان به قاچاقچیان انسان پول می‌دهند. این در حالی است که کشورها به خاطر ویژگی‌ها و اثرات این‌گونه افراد، همواره اقدامات و سیاست‌های بازدارنده و کنترلی را برای ورود آن‌ها به مرزهای خود اتخاذ می‌کنند.
چرا مهاجرت غیرقانونی؟
امیرحسین چیت‌ساززاده، پژوهشگر حوزه سیاست‌گذاری مهاجرت به همراه پیمان حقیقت‌طلب کتاب «زیست مهاجران غیرقانونی در ایران» را تألیف کرده که از سوی مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری در دست انتشار است. وی در پاسخ به قدس می‌گوید: ورود غیرقانونی مهاجران به ایران دلایل مختلفی دارد؛ نخست اینکه ما با این استدلال که می‌خواهیم از بازار کار داخلی برای نیروهای ایرانی محافظت کنیم به‌سختی ویزای کار به نیروی کار خارجی می‌دهیم و اگر زمانی ویزای کار بدهیم به مهاجرانی که از مدت‌ها قبل در اینجا بوده‌اند، می‌دهیم.
دوم اینکه هزینه‌های سفر قانونی به ایران از دوره حمله آمریکا به القاعده تا یک سال گذشته بیشتر از هزینه‌های ورود غیرقانونی به ایران بوده است. در واقع مهاجران این کشورها برای سفر قانونی حتماً می‌بایستی با هواپیما به ایران می‌آمدند که این موضوع و نظایر آن هزینه‌بر بود بنابراین احساس می‌کردند ورود غیرمجاز با همه خطراتش باز به‌صرفه‌تر است. سومین عامل هم به وجود شبکه قدرتمند قاچاق انسان در شرق کشور برمی‌گردد. یعنی قاچاق مهاجران شغل پُردرآمدی برای بعضی از ایرانیان این منطقه است به‌طوری که گردش مالی قاچاق انسان در این منطقه حدود ۳هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود. ضمن اینکه کارفرمایان ایرانی تمایل به استفاده از کارگران غیرمجاز خارجی دارند چون دستمزد کمتری به آنان می‌پردازند و آنان را بیمه هم نمی‌کنند.
پیامدهای ورود مهاجران غیرقانونی
چیت‌ساززاده می‌افزاید: وقتی یک مهاجر غیرقانونی وارد کشور می‌شود در وهله نخست سیستم هیچ اطلاعاتی از مشخصاتش ندارد و اگر قصد انجام اقدامات خرابکارانه داشته باشد اقدامات دستگاه‌های امنیتی برای پیشگیری از جرم وی و همچنین شناسایی و دستگیری‌اش آسان نخواهد بود. همچنین چنین فردی در کشور میزبان راحت‌تر مورد ظلم و ستم واقع می‌شود. مثلاً اگر کارفرما از پرداخت حقوقش سر باز بزند دستش به جایی بند نیست. یعنی مهاجر غیرقانونی به نسبت مهاجر قانونی خیلی آسیب‌پذیرتر است.
این پدیده موجب کم شدن سطح خدمات رفاهی دهک‌های پایین جامعه می‌شود. ضمن اینکه براساس پژوهش‌ها ورود مهاجران غیرقانونی به کشور از نظر دستمزدی در کوتاه‌مدت به ضرر نیروی کار بومی است، یعنی دستمزد کارگران بومی را کم می‌کند. اما در بلندمدت حضورشان در بازار کار تفاوت معناداری برای وضعیت نیروی کار بومی ایجاد نمی‌کند چون معمولاً مهاجران در هرم پایین و سخت شغلی مشغول کار می‌شوند و از سوی دیگر نیروی کار بومی آزاد می‌شود و به شغل‌هایی که نیاز به تخصص بالاتری دارند و درآمدشان بیشتر است، ورود می‌کند.
سیاست ایران در برخورد با ورود غیرقانونی مهاجران
این پژوهشگر حوزه مهاجرت می‌گوید: رویکرد ما در مقابل مهاجران غیرقانونی رویکرد امنیتی– انتظامی و یا به صورت عامیانه‌اش بگیر و ببند بوده است یعنی مدام در حد توان نیروی انتظامی مهاجران غیرقانونی را شناسایی و اخراج می‌کنیم. مثلاً در هشت سال اخیر سالانه حدود ۵۰۰هزار نفر از مهاجران غیرقانونی را از کشور اخراج کرده‌ایم اما بسیاری از آن‌ها دوباره به صورت غیرقانونی وارد کشور شده‌اند. این موضوع نشان می‌دهد رویکرد امنیتی و انتظامی صرف در مقابل این پدیده جواب نمی‌دهد. وقتی با یک منطق اقتصادی طرف هستیم که یک طرفش عرضه نیروی کار مازاد دارد و در طرف دیگر هم تقاضا برای نیروی کار است و بین آن‌ها فقط یک مرز وجود دارد به ناچار باید این عرضه و تقاضا را به رسمیت بشناسیم و آن را متناسب با بازار کار داخل تنظیم کنیم. در این صورت بخش عمده‌ای از موضوع شفاف می‌شود و تحت نظارت دستگاه‌های امنیتی و... قرار می‌گیرد.
راهکار مقابله با ورود غیرقانونی مهاجران
چیت‌ساززاده باز کردن مسیرهای قانونی برای اعطای ویزای کار را برای مهاجران خارجی مهم‌ترین راهکار برای مقابله ورود غیرقانونی آنان به کشور می‌داند و می‌گوید: البته این کار باید متناسب با نیاز بازار کار داخلی انجام شود. مثلاً در بخشی که نیروی کار داخلی وجود ندارد، مثل خیلی از کشورها رسماً مجوز برای نیروی کار خارجی صادر کنیم و بعد هم در قالب مالیات همه هزینه‌های خدماتی را که به او می‌دهیم دریافت نماییم.
وی در پاسخ به اینکه پس چرا اجرای سیاست اعطای مجوز قانونی به مهاجران در کشور انگلستان جواب نداد یا همین طور اجرای سیاست سخت‌گیری در مرزها برای جلوگیری از ورود مهاجران غیرقانونی از سوی دولت‌های آلمان و ایتالیا در عمل موفقیت‌آمیز نبوده‌اند، می‌گوید: نوع مهاجرت در کشورهای اروپایی در ۱۰ سال اخیر کسب‌وکار نبوده بلکه به دلیل بروز جنگ در کشورهایی مثل عراق، سوریه، یمن، لیبی و... بوده است. در نتیجه وقتی کشوری با موج پناهنده مواجه می‌شود دیگر سازوکار رسمیت شناختن نیروی کار خارجی جواب نمی‌دهد اما در ایران موضوع کمی متفاوت است.
نظر شما