هر چند ما به عنوان انسان و با درک و فهم و دریافت‌های محدود بشری نمی‌توانیم به شناخت و معرفت کامل و صحیح ابعاد شخصیتی و وجود گهربار حضرات معصومین(ع) نائل شویم، اما باید در حد مقدورات و امکانات خود و با تلاش و همت در زمینه شناخت هر چه بیشتر و بهتر این شخصیت‌های والای انسانی، آنان را الگوی زندگانی خویش قرار دهیم.
ایام فاطمیه، فرصتی ارزشمند برای شناخت درست ابعاد وجودی بزرگ بانوی جهان بشریت است تا در کنار این معرفت، آحاد جامعه بیشتر خود را در مسیر شناخت و پیروی از این شخصیت بزرگ قرار دهند. در ادامه و به همین مناسبت، بخش‌هایی از گفت‌وگوی خبرنگار قدس با «دکتر نجمه‌سادات توکلی» معاون آموزشی و پژوهشی پردیس خواهران دانشگاه علوم اسلامی رضوی را می‌خوانید. وی دانش‌آموخته مقطع دکترای رشته مدرسی معارف اسلامی (گرایش مبانی نظری اسلام) از دانشگاه است.

چه ارتباطی بین ابعاد زندگی فردی، اجتماعی، سیاسی، خانوادگی و... حضرت فاطمه(س) به صورت یک مجموعه وابسته و مرتبط با یکدیگر وجود دارد که باید در زمینه شناخت و معرفی آن حضرت مورد توجه قرار گیرد؟
من در پاسخ به این پرسش به بخشی از فرمایشات رهبر فرزانه انقلاب، اشاره می‌کنم. ایشان در بیان شخصیت حضرت زهرا(س) سه بُعد مهم را برمی‌شمرند و می‌فرمایند: «... یک نکته مهم در اینجا وجود دارد، یعنی جمع بین زندگی یک زن مسلمان در رفتارش با شوهر و فرزندان و انجام وظایفش در خانه از یک طرف و بین وظایف یک انسان مجاهد غیور و خستگی‌ناپذیر در برخوردش با حوادث ‌سیاسی مهم پس از رحلت حضرت رسول‌ اکرم(ص)‌ که به مسجد می‌آید و سخنرانی، موضع‌گیری و دفاع می‌کند و حرف می‌زند و یک جهادگر به تمام معنا خستگی‌ناپذیر، محنت‌پذیر و سختی تحمل‌کن است، از طرف دیگر همچنین از جهت سوم، یک عبادت‌گر و برپادارنده‌ نماز در شب‌های تار و قیام‌کننده‌ للَّه و خاضع و خاشع برای پروردگار است و در محراب عبادت، این زن جوان مانند اولیای کهن الهی با خدا راز و نیاز و عبادت می‌کند. این سه بُعد را با هم جمع کردن، نقطه‌ درخشان زندگی فاطمه‌ زهرا(س) است. آن حضرت، این سه جهت را از هم جدا نکرد...».
مطابق این فرمایش، نباید ابعاد زندگی و وجود مقدس حضرت فاطمه(س) را از یکدیگر تفکیک و جدا کرد، بلکه همه این حقایق و ابعاد زندگی آن حضرت، چون دانه‌های زنجیر و با یک منطق و ظرافت خاصی به همدیگر مرتبط بوده و توجه به همه این موارد نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است. البته شاید آنچه در ایام فاطمیه و شهادت حضرت زهرا(س) بیشتر بروز و ظهور داشته و مورد توجه قرار می‌گیرد، نقش روشنگری حضرت صدیقه طاهره(س) در دفاع از مقام ولایت و امامت امام معصوم و ولی مطلق الهی یعنی حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب(ع) و جلوگیری از انحراف اسلام از مسیر حقیقی و صحیح آن است، تا جایی که آن حضرت، جان شریف و مقدسش و حیات دنیوی خود را در این راه نثار و فدا کرد و مظلومانه به شهادت رسید. یعنی آن حضرت با وجود اینکه به عنوان دختر و فرزند پیامبر اسلام(ص) و همسر مولای متقیان(ع) و مادر حسنین(ع) مطرح بود، اما به عنوان یک بنده پاک و خالص خداوند و یک مسلمان حقیقی و پیرو مقام ولایت و امامت و مطیع محض امام معصوم و ولی زمان خودشان، به درستی به دفاع از حریم ولایت و جلوگیری از انحراف اسلام ناب محمدی از مسیر حقیقی و صحیح خود پرداخت. یعنی حضرت فاطمه(س) با این اقدام خود به همه افراد و مسلمانان زمان خویش و برای همه انسان‌های آزاده و دنبال‌کنندگان هدایت و رستگاری در همه دوره‌ها و عصرهای تاریخ بشریت تا ابد و تا پایان جهان، این چنین یاد داد که برای دفاع از دین و احکام الهی و دفاع و حمایت از مقام ولایت الهی و جلوگیری از انحراف اسلام، باید وارد میدان شد. در نقل‌های مختلف تاریخی و در کتاب‌ها و منابع معتبر اسلامی هم آمده است که حضرت زهرا(س) همراه امیرالمؤمنین(ع) و حسنین(ع) در دوران پس از رحلت رسول اکرم(ص) به در خانه مردم مدینه در آن زمان می‌رفت و این موضوع مهم را مستقیماً و با صراحت و جدیت از آنان مطالبه می‌کرد. این درس بزرگی بود که حضرت فاطمه(س) به طور عملی به همه انسان‌ها داد. این یکی از مهم‌ترین موارد در زمینه ایفای نقش اجتماعی حضرت صدیقه طاهره(س) است، البته ایشان چون مقام عصمت و طهارت داشت به عنوان مرجع تبیین صحیح احکام بود، همچنین پاسخ‌گویی به پرسش‌های دینی، اعتقادی و... مسلمانان، حضور در مسجد پیامبر(ص) (چه در زمان حیات پیغمبر اسلام(ص) و چه در دوران پس از رحلت پیامبر(ص))، خواندن خطبه فدکیه و... هم از دیگر موارد مهم حضور ایشان در صحنه اجتماع و جامعه بوده است.

چگونه در دوران و عصر حاضر و با همه پیشرفت‌ها و شرایط گوناگون زندگی بشر، باید جایگاه والای حضرت زهرا(س) را به عنوان الگوی تمام انسان‌ها به ویژه بانوان بیان کرد؟
مجدد لازم می‌دانم به فرمایشات و رهنمودهای رهبر انقلاب اسلامی درباره «الگوی سوم زن» اشاره کنم. مطابق آنچه رهبر فرزانه انقلاب در این مورد بیان می‌کنند، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، یکی از مسائلی که به شکلی جدی مورد بحث و توجه افکار عمومی ایران و جهان قرار گرفت موضوعِ «زن» بود. انقلاب اسلامی در فضایی به پیروزی رسید که مکاتب گوناگون و ایدئولوژی‌هایِ سکولار مدرن هر یک به فراخور مبانی و جهت‌گیری‌های خود نگاهی خاص به مقوله‌ زن را ترویج می‌کردند و فرهنگ عمومی جوامع مختلف تحت تأثیر این نگاه‌ها ساخته می‌شد. اما انقلاب اسلامی حرف و نگاهی نو و تحول‌آفرین را در این موضوع پیش ‌روی بشریت گذاشت. این نگاه جدید در قالب کنش‌گری و فعالیت «زنِ مسلمان ایرانی» عینیت یافت و به تعبیر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای «الگوی سوم زن» را تحقق بخشید. الگویی که نه شرقی است و نه غربی.
بهترین الگو و اسوه در زمینه همین الگوی سوم، وجود مقدس حضرت زهرای مرضیه(س) است. یعنی یک بانوی مسلمان، متدین و متعهد که به زندگی سراسر نور حضرت فاطمه(س) نگاه می‌کند درس‌هایی فرا می‌گیرد یعنی ضمن رعایت و ایفای همان نقشی که در خانه و کانون خانواده دارد به عنوان همسر و مادر، در زمینه خانه‌داری، همسرداری، فرزندپروری و تربیت فرزند، مدیریت کارهای درون خانه و خانواده، حفظ آرامش و... در زمان‌ها و شرایط لازم و با رعایت شرایط و خصوصیات ویژه بانوان یعنی رعایت حجاب، عفت، وقار و شخصیت صحیح اسلامی می‌تواند به ایفای نقش صحیح خود در فعالیت‌های اجتماعی و حضور در جامعه بپردازد. بهترین الگو برای حضور این چنینی بانوان در خانه و خانواده و در جامعه، وجود حضرت صدیقه طاهره(س) است. در زمینه علمی ما شاهد هستیم حضرت فاطمه(س) با محبت و دلسوزی و متناسب با شرایط و قدرت درک و فهم افراد به تبیین احکام و اعتقادات و مبانی اسلامی و پاسخ‌گویی به پرسش‌های افراد مختلف می‌پرداخت. همین موضوع می‌تواند یک نمونه و الگوی مناسب برای دستگاه‌ها و مجموعه‌های آموزشی، علمی و تربیتی جامعه اسلامی مانند: آموزش و پرورش، آموزش عالی و دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه و... باشد. از طرفی خود معلمان و مدیران آموزش و پرورش�� استادان دانشگاه و مسئولان آموزش عالی هم باید به این موضوع توجه کنند که چه بخواهند و چه نخواهند، معلم و استاد برای دانش‌آموزان و دانشجویان الگو هستند و بسیاری از آموزه‌های صحیح و یا خدایی نکرده ناصحیح از این طریق به مخاطبان منتقل می‌شود.
منظورم این است که ابتدا دستگاه‌ها و مجموعه‌های آموزشی، تربیتی و علمی ما باید با فرمایش‌ها و آموزه‌های فاطمی آشنا شده و در راستای انتقال صحیح آن‌ها به دیگران تلاش کنند. یک مطلب مهم این است که هر دو نگاه افراطی و تفریطی به حضور یا عدم حضور زنان در جامعه و در فعالیت‌های مختلف اجتماعی، آموزشی، علمی، پزشکی، درمانی، هنری، رسانه‌ای، ورزشی و... اشتباه است. یک زن مسلمان، متعهد و متدین با الگوگیری از حضرت زهرا(س) و با رعایت حجاب، عفت، وقار و متانت خود می‌تواند در بسیاری از صحنه‌های اجتماعی جامعه و در ابعاد گوناگون که بیان شد، حضور یابد و به ایفای نقش بپردازد. البته این حضور مستلزم وجود نیاز و ضرورت به حضور زنان است، یعنی در موارد و موقعیت‌هایی که نیازی به حضور بانوان نیست، پرواضح است که حضور زنان هم ضرورتی نخواهد داشت. بنابراین پیروی و الگوگیری بانوان از وجود مقدس حضرت فاطمه(س) به معنای خانه‌نشینی و عدم حضور در جامعه اسلامی و انسانی نیست.

به نظر شما هم اکنون و در شرایط حاضر چه کمبودها و نقص‌هایی برای معرفی صحیح جایگاه و مقام حضرت زهرا(س) و تبیین درست آموزه‌های فاطمی در سطح جامعه وجود دارد؟
به نظر من ابتدا باید به تأمین محتوای غنی و قوی برای معرفی صحیح حضرت زهرا(س) از همان نظام آموزشی در دبستان و دبیرستان تا دانشگاه، حوزه‌های علمیه، مراکز تعلیم و تربیت و... پرداخته شود. هم اکنون مشاهده می‌شود حتی در دروس معارفی و شناختی برای معرفی شخصیتی همچون حضرت صدیقه طاهره(س) از همان دوران تحصیلات ابتدایی و دبستان تا دوران دانشجویی و دانشگاه، ضعیف عمل کرده‌ایم. حالا در آموزش و پرورش نسبت به دانشگاه‌ها، مقداری فرصت بیشتر است اما در دروس دانشگاه، به عنوان مثال در دروس معارف اسلامی که به مباحث اعتقادی، اخلاقی و اندیشه‌های اسلامی و سیاسی می‌پردازد فرصت و مجالی برای پرداختن به مباحثی مانند معرفی ابعاد زندگانی حضرات معصومین(ع) و مثلاً جنبه‌های ناب از زندگی و مبارزات سیاسی حضرت زهرا(س) در دوران حیات مبارکشان به ویژه پس از رحلت پیامبر اسلام(ص) نیست. البته شاید رشته‌های تحصیلی مرتبط با معارف اسلامی و الهیات و علوم اسلامی، مقدار بیشتری برای پرداختن به این موضوعات فرصت باشد که آن هم کافی نیست ولی در سایر رشته‌ها به این موضوعات پرداخته نمی‌شود. منظور من این است که محتوای غنی و قوی در این زمینه وجود دارد اما در دروس آموزش و پرورش، دانشگاه‌ها، کانون‌های تعلیم و تربیت و... از آن‌ها یا استفاده نشده و یا به اندازه لازم مورد استفاده قرار نگرفته است. مورد دیگر این است که خود معلمان، مدرسان، استادان دانشگاه‌ها و... هم اگر علاقه‌مند و دغدغه‌مند در این حیطه و موضوع باشند با روش‌های انعطافی و جانبی و خارج از دروس موظف کلاسیک آموزشی در سطح مدارس، دانشگاه‌ها و در دیگر محافل علمی می‌توانند نقش ایفا کنند.
موضوع دیگر توجه به جهاد تبیین و روشنگری است؛ ما در عصر حاضر با پیشرفت انواع فناوری‌های صوتی و تصویری، محصولات متنوع فرهنگی، هنری، رسانه‌ای، تجهیزاتی و... روبه‌رو هستیم. افزون بر همه این‌ها، امکانات جدید تلفن‌های همراه و همچنین فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها و کانال‌های ارتباطی گوناگون در فضای مجازی نیز وجود دارد. از همه این‌ها باید برای انتقال مفاهیم و آموزه‌های متنوع دینی و مذهبی و به ویژه درباره معرفی شخصیت و زندگانی حضرات معصومین(ع) به طریق صحیح بهره برد. استفاده از مجموعه‌های نمایشی، فیلم و سریال، هنرهای مرتبط با نمایش و تئاتر، عکس، نقاشی و گرافیک، سایر مجموعه‌های هنری و... در همه این موارد و با استفاده صحیح و درست از همه این امکانات می‌توان محتوای غنی و قوی تولید و برای معرفی شخصیت و آموزه‌های حضرات معصومین(ع) و از جمله مقامات و جایگاه حضرت زهرا(س) و آموزه‌های فاطمی و متناسب با شرایط و ویژگی‌های مخاطبان ارائه کرد.
من معتقدم در بحث شناخت و شناساندن درست و صحیح حضرات معصومین(ع) و به ویژه حضرت فاطمه(س) به مخاطبان و جوامع اسلامی و انسانی، این بزرگواران همچنان در مظلومیت و غربت به سر می‌برند. هر چند از سوی شیعیان و محبان آن بزرگواران و به عنوان تعظیم شعائر اسلامی و دینی و در مناسبت‌های مرتبط با ایام وفات، شهادت، ولادت، اعیاد و مناسبت‌های مذهبی منتسب به حضرات معصومین(ع) مراسم و محافل بزرگداشت برگزار می‌شود که البته به نوبه خود این کار لازم و بجا هم هست، اما پرسش این است در چنین مراسم و محافلی چقدر به مقوله شناخت و شناساندن صحیح شخصیت و آموزه‌های حضرات معصومین(ع) پرداخته می‌شود؟ من به عنوان یک بانوی مسلمان و شیعه و در نظام جمهوری اسلامی باید این سؤال را از خودم بپرسم که چقدر شخصیت و جایگاه حضرت فاطمه(س) و اهداف، سنت، سیره و آموزه‌های ناب ایشان برای درست زندگی کردن و ایفای نقش صحیح در خانه، خانواده، جامعه و اجتماع اسلامی و در راه رسیدن به سعادت و کمال واقعی جامعه بشری را شناخته‌ام و چقدر توانسته‌ام چنین شخصیت معصوم و الگو و اسوه کاملی را به دیگران درست معرفی کنم؟
البته تنها عشق و محبت داشتن به حضرت فاطمه(س) کافی نیست، یعنی یک بانوی محجبه، متدین، متعهد، شیفته و علاقه‌مند به ساحت مقدس حضرت زهرا(س) شاید به خاطر عدم بینش صحیح اسلامی، در کانون خانه و خانواده و در مواجهه و رفتار با همسر و فرزندان و یا در زمینه حضور در صحنه‌های اجتماعی جامعه اسلامی و جوامع دیگر، برخورد و واکنش ناصحیحی بروز دهد که این هم نشان‌دهنده این است که نتوانسته آموزه‌ها و معارف فاطمی را درست بشناسد و صحیح عمل کند. با احترام به همه تلاش‌ها و کوشش‌های فرهنگی، رسانه‌ای، دینی و مذهبی، علمی و آموزشی، تربیتی و... که از سوی بزرگان، نخبگان، متخصصان، استادان، معلمان، مدرسان، خانواده‌ها، والدین و... در طول سالیان متمادی در نظام جمهوری اسلامی ایران صورت گرفته است و با وجود همه امکانات و پیشرفت‌های علمی، فناوری و تجهیزاتی که وجود دارد، اما به نظر من باز هم مظلومیت و غربت اهل بیت عصمت و طهارت(ع) در عصر حاضر و در مقوله شناخت صحیح و معرفی و شناساندن صحیح آن ذوات مقدس به مخاطبان و جوامع اسلامی و انسانی، همچنان احساس می‌شود.

خبرنگار: محمدحسین مروج کاشانی