از روزگاران قدیم در شهر مشهد رسم براین بود که مسافران سفر آخرت، قبل از ورود به خانه ابدی، پیکرشان در تابوتی در بارگاه مقدس حضرت ثامن الحجج(ع) تشییع می‌شد تا در پی تبرک جستن از نورانیت حرم مطهر امام رضا(ع)، کفنشان متبرک به تربت آن امام رئوف(ع) شود و روحشان آرام گیرد.
یکی از رسوم قدیمی در ایران و به ویژه در شهرهای زیارتی مانند شهر مقدس مشهد، رفتن به زیارت اهل قبور در روزهای پایانی سال و گرامی داشت یاد و خاطره درگذشتگان بوده است. ایرانی‌ها در سنتی حسنه، در روزهای پایانی سال، یادی از درگذشتگان می‌کنند و برای آنها از درگاه خدا آرامش و آمرزش می‌خواهند.
بارگاه منور رضوی هم از دیرباز، مدفن بسیاری از ارادتمندان و عاشقان خاندان عصمت و طهارت است. به همین بهانه در گفت‌وگو با «محمدهادی زاهدی» مدیر مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی به بررسی و تحلیل اجمالی برخی از اسناد و تاریخچه دفن درگذشتگان در حرم مطهر امام هشتم(ع) از دوره صفویه تا قاجاریه پرداخته‌ایم. برش‌هایی از این گپ و گفت را در ادامه دنبال کنید.
*نگاهی به اسناد «مدفونین» در حرم مطهر رضوی
در مورد تدفین درگذشتگان در بارگاه مطهر امام هشتم(ع) باید گفت که حرم مطهر حضرت ثامن الحجج(ع) در مشهدمقدس از قرن سوم هجری قمری مورد توجه بسیاری از شیفتگان اهل بیت(ع) بوده است و عواملی مانند رسمیت یافتن مذهب تشیع از دوره صفویه و گسترش رواق‌ها و صحن‌های این آستان مبارک، در افزایش تعداد مدفونین در جوار این بارگاه مطهر و مقدس، موثر بوده‌است.
در زمینه مدفونین در حرم مطهر امام رضا(ع) یا همان مقیمان مقام رضا(ع) مهمترین کار صورت گرفته مجموعه پنج جلدی مشاهیر مدفون در حرم مقدس رضوی است که در دهه ۸۰ شمسی به تدریج توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی به چاپ رسیده و در کنار آن در دایره المعارف آستان قدس نیز مقالاتی در این زمینه درج شده است. این مطالب عمدتا در زمینه شخصیت‌های مدفون در حرم و شرح احوال آن هاست و درموضوع مورد بحث در این گزارش مطلبی مطرح نشده است.
در این گزارش علاوه بر استفاده از اسناد به عنوان یکی از مهمترین منابع تاریخی و پرداختن به مسائلی که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، در برگیرنده اطلاعاتی مانند: سال وفات، روز و محل دفن و... و. نیز است که می‌تواند ضمن به چالش کشیدن برخی ازاطلاعات ثبت شده در منابع، زمان دقیق مرگ مدفونین را مشخص کرد و علاوه بر آن در کتاب های به جای مانده صرفا به افرادی که نام آنها به دلیلی در منابع ذکر شده و آمده که در حرم دفن شده اند، پرداخته شده است در حالی که اسامی بسیاری در این اسناد ذکر شده که قبلا در جای دیگری نیامده است. همچنین با بررسی این اسناد می توان به آماری مشخص از تعداد مدفونین در حرم مطهر رضوی اعم از گروه های معمولی جامعه و یا گروه های خاص، در مقاطع زمانی مشخص شده، دست یافت.
تعداد اسناد مربوط به دفن اموات در حرم مطهر رضوی در دوره زمانی تعریف شده (صفویه تا قاجاریه) شامل هزار(۱۰۰۰) پرونده (دارای شماره اموالی) است که قدیمی ترین آنها مربوط به سال ۱۰۰۹ قمری و آخرین آن به سال ۱۳۳۷ قمری باز می گردد و بیشترین اسناد نیز مربوط به دوره قاجاریه است. ضمن اینکه پنج نوع سند در طی سالهای ۱۰۰۰ تا ۱۳۴۴ هجری قمری برای اسناد دفن عمدتا شناسایی شده است که در ذیل اوارجه (یعنی درآمدهای آستان قدس) ثبت شده است که «قبض وصول»، «حق الارض»، «طومار» و... و. از جمله آنها است.
«قدیمی ترین سند» مربوط به دفن اموات در حرم مطهر رضوی
مطابق آنچه که در اسناد آستان قدس رضوی مشاهده می شود، «قدیمی ترین سند» مربوط به دفن اموات در حرم مطهر رضوی مربوط به سال ۱۰۰۹ هجری قمری یعنی دوره صفوی است. در بخشی از متن این سند که مربوط به پرداخت پول دفن توسط ورثه «حاجی محمد صالح» فراش حرم مطهر مربوط به سال ۱۰۰۹ هجری قمری است، آمده است:
«قبض دادند و قبول نمودند ورثه حاجی الحرمین الشریفین، المرحوم «حاجی محمد صالح» فراش حرم محترم که واصل ایشان شده از جمله آنچه در وجه وظیفه حاجی مرحوم مقرر شده بود حسب الحکم جهان مطاع عالم مطیع در سنه ایت ائیل (یکی از سالهای ترکی است) مبلغ سه هزار و شصت دینار رایج خراسان، جهت دفن حاجی مرحوم و این چند کلمه حسب السند قلمی شد تا عندالاحتیاج حجت (یعنی حجت باشد). تحریراً فی تاریخ سلخ شهر رجب المرجب سنه ۱۰۰۹ قمری.»
یکی از مهمترین اسناد مدفونین در دوره صفویه مربوط به «حق الارض» است که از سال ۱۰۳۷ قمری به بعد، بر اساس اسناد موجود تا انتهای دوره افشاریه صورت هزینه‌های دریافتی در ذیل نذورات و حق الارض دسته بندی می شده است، ولی سربرگ‌های اداری مربوط به آن در دوره صفویه و افشاریه متفاوت بوده است و در سند سال ۱۰۶۸ قمری نیز همین ترتیب اداری آمده است و در سال ۱۰۹۷ قمری هم بدون تغییر به همین مضمون در ذیل اوارجه دسته بندی شده است.
در دوره افشاریه نذورات و حق الارض همراه هم بوده است، اما سربرگ اداری آنها متفاوت بوده و در سندی مربوط به به سال ۱۱۷۹ سربرگ کاملا متفاوتی در این موضوع دیده می شود.
بر اساس اسناد باقیمانده از دوره صفویه و افشاریه درآمدهای حاصل از دفن اموات در حرم مطهر رضوی در طومار سالیانه ثبت می شده است. در این طومار، اسامی مدفونین، محل دفن و مبلغ گرفته شده نوشته می شده است. اشاره به این طومارها در ذیل اسناد حق الارض و نذورات انجام می شده است.
«عریضه دفن»
«عریضه»، درخواستی است که کسی به شخص بالاتر از خود می نویسد ولی در آستان قدس کاربرد عریضه کمی متفاوت بوده و معمولا عریضه دفن به دو صورت تهیه می شده‌است. نخست، عریضه‌هایی که توسط فرد برای خرید محل قبر و یا ورثه او برای درخواست خرید می داده اند. این درخواست‌ها معمولا خطاب به متولی آستان قدس بوده و در حاشیه آن دستور داده می شده و پس از آن مراحل اداری صورت می گرفت. به عنوان مثال می توان به سند شماره ۹/ ۱۱۷۷۲ مر بوط به عریضه بازماندگان «کربلایی محمد حکاک» جهت دفن وی در سال ۱۲۴۸ قمری در دوره قاجاربه شرح ذیل اشاره کرد:
«به حضور ساطع الحضور بندگان عالی عرضه می دارد که کربلایی محمدزمان حکاک به جوار مرحمت ایزدی پیوسته، حسب العریضه مستدعی‌اند که در صحن مقدس جدید در مقابل ایوان شربت خانه در قرب چهارحوض هرگاه ممکن شود بسپارند و به شکرانه این نعمت عظمی مبلغ چهار تومان به رسم هدیه و پیشکش تسلیم کارگزاران سرکار فیض مدار می نماید. از عنایات تام عالی مستدعی اذن مرخصی می باشند به تاریخ شهر شعبان المعظم سنه ۱۲۸۴ قمری».
که در حاشیه بالای همین سند از سوی متولی آن زمان آستان قدس نوشته شده است:
«عالیحضرت آقا سید احمد، حسب الامر سرکار بندگان عالی دام اجلاله در مکان بی عیب دفن نمایند...».
نوع دوم، عریضه هایی بوده است که توسط کارکنان مربوطه تهیه می شده و خلاصه ای از عرایض و در خواستها ی مردم در ذیل آن ثبت و به متولی آستان قدس ارسال می گردید در این عرایض نام فرد دفن شده، محل دفن و مبلغ گرفته شده ذکر می شده است. مانند سند شماره ( ۴/۴۰۶۱۲) مربوط به صورت عرایض مدفونین در حرم مطهر رضوی درسال ۱۲۸۷ قمری که صورت عریضه جاتی که به جهت دفن اموات در هر دو صحن مقدس و غیره، نوشته، اذن گرفته اند.
لازم به ذکر است در اوایل دوره قاجار که سیستم تشکیلات اداری آستان قدس کمی دچارتغییر شده بود، اسناد دفن به صورت کلی تهیه می شد و ذیل نام اموات ثبت می گردید. (مانند: سند شماره ۳۹۱۰۵ مربوط به صورت دفن اموات در حرم مطهر رضوی در سال ۱۲۶۴ قمری در دوره قاجاریه).
«بررسی برخی از اسناد کفن و دفن در حرم مطهر رضوی»
در دروه صفویه و افشاریه امور دفن زیر نظر ناظر جزو آستانه و مشرف بیوتات انجام می شده است و مبالغ پرداختی جهت دفن نیز توسط ضابط نذورات تحویل گرفته می شد. در این زمینه می توان به دستورالعمل متولی آستان قد س به ناظر درباره مقررات دفن در حرم در سال ۱۱۷۹ قمری (دوره افشاریه) به شرح ذیل اشاره کرد:
«به عهده عالیقدر ناظر جزو آستانه مقدسه از قرار تعلیقچه رفیعه به تاریخ شهر شوال سنه ۱۱۷۹ قمری، آنکه عالیقدر رفیع‌مقدار ناظر جزو آستانه مقدسه منوره بداند که درین وقت مقرر فرمودیم که از ابتداء هذه‌السنه میمونه ایت‌ئیل امواتی که بعد از صدور تعلیقچه عالی در عمارات آستانه مقدسه و صحن مبارک و پایین‌پای دفن می‌شود، باید لازمه سعی و اهتمام بوده باشد به عمل آورده که نبش اتفاق نیفتد و مکان دفن را تعیین نموده مبلغ دو هزار دینار تبریزی رسومات و اخراجات را که برین موجب مشخص شده، از وجهی که اولیای میت می‌دهند وضع و تسلیم صاحبانش نمایند ...».
نحوه کفن و دفن در حرم مطهر رضوی
کفن و دفن با توجه به اولین اسناد باقیمانده در قالب اسناد پراکنده و بر اساس حق الارض بوده است و نخستین سند مربوط به تدفین به سال ۱۰۰۹ قمری است که متضمن دفن یکی از کارکنان آستانه مقدسه رضویه است. بر اساس اسناد، از سال قمری ۱۰۳۷ این امور در ذیل نذورات و حق الارض بوده و تا آخر دوره افشاریه نیز بر همین منوال ادامه داشته است. مطابق سند شماره (۱/۴۷۴۵۷) در وقف نامه ای از شاه عباس صفوی که در آن اراضی اطراف حرم را وقف آستان قدس رضوی نموده دستورالعمل هایی مبنی بر دفن افراد بر اساس محل دفن و نیز طبقات و گروه های اجتماعی به این شرح ذکر شده است:
«و بعد ذلک وقف موبد شرعی و حبس مخلد ملی نمودیم به مبیع اراضی عمارات آستانه مقدسه واقعه در اطراف مرقد مطهر و صحن مقدس و اراضی واقعه در سمت پایین پای مبارک و اطراف صحن مقدس را بر آستان عرش بنیان ملک پاسبان که هرکه را خواهند به شرف دفن در اراضی مقدسه مشرف سازند و آن آستان خلد نشان را برای او مأمن سازند بعد از قیام به آنچه مقرر می‌شود احدی مزاحم و مانع نشود ... و وجوه مزبور را بعد از وضع عشر حق‌التولیه به مصرف تعمیرات ضروریه و خرج شماعیخانه مبارکه برسانند... د. فی سنه احدی عشر بعد الالف ۱۰۱۱ قمری (دوره شاه عباس صفوی)»
در دوره افشاریه رونوشت فرمانی (مطابق سند شماره ۳۵۱۷۰) که از نادرشاه در سال ۱۱۵۱ قمری در دست می باشد و به محمد زکی خان درباره آستان قدس دستوراتی داده شده، در باره دفن افراد در حرم آمده است که : «از بابت حق الارض که جهه دفن نعش اطراف حرم بازیافت می نماید چنانچه احدی برضای خود بعنوان نذر مبلغی آورد این اخراجات جزیی ر اتسلیم عمله کنند ...».
دفن در حرم تا این زمان بر اساس اسناد موجود با مبالغ تعیین شده، در قالب حق الارض صورت می گرفت و پیش خرید و تهیه قبر جا و یا تدفین رایگان دیده نمی شود. گزارش مدفونین در اواخر صفویه بعد از ثبت در قبوض در روزنامچه ها به صورت روزانه یادداشت و معمولا به صورت ماهانه ارسال می شده است. این روزنامچه ها در طومار سالیانه که در دوره صفویه و افشاریه تحت نام حق الارض و نذورات تهیه و آماده می شده است.
در دوره قاجاریه نیز دفن در حرم به دو صورت انجام می شد یا توسط ورثه متوفی و با نوشتن عریضه ای در خصوص تعیین محل دفن و یا قبل از آن پیش خرید قبر توسط فرد انجام می گرفت. در این دوره پرداخت هزینه دفن در قالب پیشکش و به صورت نقدی و گاه جنسی (شمع جهت روشنایی حرم) بوده است که در اسنادی در موارد مختلفی از آن نام برده شده است و تقریبا در دوره های گوناگون ثابت بوده است. البته مبلغ این پیشکشی بر حسب محل دفن و دوره زمانی تفاوت می کرده است. بر اساس اسناد موجود بعد از فوت وی حسب وصیت فرد جنازه که گاهی تعبیر به کیسه استخوان از آن می شود، به مشهد حمل و بعد از طی مراحل اداری در حرم دفن می شده است.
نظر شما