چیستی دوستی 

دوستی به معنای یاری، رفاقت‌، عشق، مهر و محبت و آشنایی است. اصولا انسان موجودی سرشار از عاطفه و احساس است و این احساس هر چند که در مردان کمتر است ولی با این همه بسیار دیده و یا شنیده شده که عاطفه و احساس حتی بر عقلانی ترین مردان چیره شده و رفتار و کردارشان را تحت کنترل و مهار در آورده است. انسان نه تنها نسبت به همنوع خود عشق می ورزد و می کوشد تا با ایجاد رابطه ای به نام دوستی آن را آشکار سازد بلکه این عشق و محبت و دوستی خویش را حتی نسبت به دیگر موجودات نیز بروز می‌دهد و می کوشد تا رابطه ای دوستانه میان خود و دیگری و یا چیزهایی از جهان ایجاد کند. 

دوستی رابطه ای است که میان دو نفر بر اساس مهر و محبت و عواطف ایجاد می شود. این رابطه بیش از آنکه به امری وابسته باشد به قلب آدمی وابسته است و رشته محکم و ناپیدای آن را مدیریت و به دیگر متصل می کند، به گونه‌ای که در صورت فقدان آن احساس کمبود و خلأ عجیبی می‌کند و ممکن است که از حالت تعادل روحی و روانی بیرون رفته و دچار افسردگی و بیمارهای روحی و حتی جسمی متاثر از آن شود. 

آثار دوستی 

در آیات قرآن از دوستی به عنوان امری طبیعی و فطری یاد شده است و به سبب اینکه عنصر عاطفه و احساس در انسان قوی و شدید است انسان‌ها به طور طبیعی گرایش به مهر و محبت دارند و اصولا زندگی خانوادگی و زوجیت میان زن و مرد برای دستیابی به آرامشی است که از راه محبت و دوستی خاص میان دو جنس به دست می آید. 

با این حال از نگاه قرآن تنها دوستی خاصی مورد تایید است. به این معنا که دوستی به جهت آثار و کارکردهای متعددی که بر جسم و روح و دین و دنیای آدمی به جا می گذارد باید هدایت شده باشد. بسیار دیده شده است که نوجوانان و جوانانی که در دام فساد و تباهی می افتند به دوستان نابابی اشاره می کنند که آنان را از راه به در برده‌اند. از این رو دوستی با هرکسی مورد تایید آموزه‌های دینی قرار نگرفته است و حتی آموزه‌های عرفی و هنجارهای عقلایی نیز از بسیاری ازرابطه‌ها و دوستی‌ها به جهت همین آثار مخرب وزیانبار پرهیز داده‌اند. قرآن برای دوستی ملاک‌های خاص معرفی می‌کند تا ارتباط طبیعی و فطری که می بایست در راستای تکامل روحی و شخصیتی انسان باشد دچار اختلال نگردد و موجب نشود تا آدمی را به هلاکت و تباهی افکند. 

برای اینکه شناخت درستی از مسئله دوستی و آثار و تبعات آن داشته باشیم پیش از آنکه به اقسام دوستی و بهترین گزینه‌ها و معیارهای آن بپردازیم نگاهی کوتاه و گذرا به مسئله آثار دوستی با برخی از اشخاص بر اساس آیات قرآن داشته باشیم. 

دوستی آثار و تبعات متعدد و متنوعی دارد. از جمله آثاری که برای دوستی گفته شده است تاثیرپذیری از دوستان است. آدمی به طور طبیعی کسانی را به دوستی برمی‌گزیند که بخشی از عواطف و احساسات او را پاسخ دهند و نیازهای روحی و حتی مادی وی را برآورده سازند. 

هر چند که اساس دوستی رابطه ای بر پایه مهر و محبت است و آنچه در دوستی جست‌وجو می شود مهر و محبت و پاسخگویی به نیازهای عاطفی و روحی چون آرامش است ولی بازتاب‌هایی نیز در حوزه برآوردن نیازهای جسمی و مادی نیز خواهد داشت. آدمی موجودی وابسته و نیازمند به دیگری است و هرگز به تنهایی نمی‌تواند نیازهای مادی و جسمی و روحی خود را برآورده کند. از این رو خداوند برای انسان جفت قرار داد تا به این روش نیازهای مختلف و گوناگون خویش را برطرف سازد. 

انسان با معیارهایی که برای خود تعریف می‌کند دوستی مناسب می‌یابد تا پاسخگوی این نیازهای مختلف و متنوع او باشد. این دوستان در بسیاری اوقات کسانی هستند که ازنظر وی به جهت شخصیتی از برتری‌های خاص برخوردارند. این گونه است که هرکسی دوستی را بر می گزیند که به نظر وی دارای خصوصیات و ویژگی‌هایی است که مطلوب است و شخص می‌کوشد تا آن را به دست آورد. از این رو همواره تحت تاثیر دیگری به عنوان دوست و الگو و سرمشق قرار می‌گیرد و رفتار و کنش‌ها و واکنش‌های او را نیز سرمشق خود می‌سازد و بدین ترتیب تحت تاثیر دوستان قرار می گیرد و خلق و خوی آنان را می‌گیرد. بنابراین تاثیرپذیری از دوستان مهم‌ترین اثر دوستی و رفاقت است.

دیگر اثاری که قرآن برای دوستی بر می شمارد می تواند زیر مجموعه و یا مصادیقی از همین اثر ونقش اساسی و اصلی باشد. از این رو با توجه به آن، در این نوشتار به بازخوانی دیدگاه‌های قرآن درباره معیارهای دوستی و مصادیق دوست خوب و دوست بد می پردازیم: 

معیارهای دوستی و رفاقت

از آنجا که قرآن کتاب هدایت انسان به سوی کمال و تقرب به مطلق خوبی‌ها و کمالات یعنی خدا می باشد، عنصر ایمان همواره نقش کلیدی را به عنوان معیار در آن مطرح است. از این رو در معیارهای دوستی نیز این عنصر به عنوان مهم‌ترین معیار مطرح می باشد. خداوند در آیه 72 سوره انفال و نیز 71 سوره توبه ایمان را معیاری تعیین کننده برای دوستی با افراد و اشخاص برمی‌شمارد. 

با توجه به اینکه شناخت ایمان از راه‌های عادی ممکن نیست و نمی‌توان دانست شخصی مومن است یا ادعای ایمان دارد، معیاری دیگر را به عنوان راه شناخت معیار اساسی و اصلی مطرح می‌کند و آن تقواست؛ زیرا کسی که در زندگی فردی و اجتماعی اهل تقواست و از هنجارهای اجتماعی (عقلی و شرعی ) پیروی می کند و از نابهنجاری‌های اخلاقی و اجتماعی دوری می نماید انسانی مومن است. از این رو در آیه 67 سوره زخرف تقوا را معیاری ارزشمند برای انتخاب دوست خوب مطرح می کند و از مومنان می خواهد که تنها چنین اشخاصی را به عنوان دوست برگزینند؛ زیرا کسانی که تابع هنجارهای اخلاقی و اجتماعی هستند واز نابهنجاری‌ها پرهیزمی کنند در حقیقت انسان ملتزم به اصول اخلاقی در عمل هستند و اهل ریا و دغل و دورویی نمی باشند تا آنان را به سوی پستی‌ها و بزهکاری‌ها و تباهی‌ها سوق دهند. 

این همان تعبیر به صداقت و راستگویی است که در آیه 69 سوره نساء به عنوان معیاری دیگر در انتخاب دوست مطرح شده است؛ زیرا کسی که متقی است و از ایمان واقعی برخوردار است میان کلام و سخن وی (ایمان ) و عمل وی که کارهای نیک و پسندیده و هنجاری و معروف است تفاوتی نیست و همان چیزی را که می‌گوید و ایمان دارد در عمل نشان می‌دهد؛ لذا صداقت که به معنای مطابقت سخن با عمل است بهترین معیار دوستی است. انسان‌ها باید کسانی را به دوستی برگزیند که میان سخن و عملشان تفاوتی نباشد و از اهل صداقت باشند. 

این صداقت همان صلاح و درستکاری در کنش و واکنش‌های انسانی است که درآیه 69 سوره نساء به شکلی دیگر بر آن تاکید شده است. در حقیقت ارتباط تنگاتنگی میان معیارهای پیش گفته است و هر یک راهی برای شناخت انسان خوب از انسان بد و دوست خوب از دوست بد می باشد. 

اگر از علم و دانش واقعی به عنوان معیاری برای دوستی در همین آیه یاد شده از آن روست که انسان جاهل ناخواسته یا از روی نادانی کاری را انجام می‌دهد و یا سخنی را به میان می‌آورد که آثار نابهنجار و زشتی را به دنبال خواهد داشت؛ از این رو علم و دانش معیاری می‌شود تا با هر کسی که اهل جهل و نادانی است دوستی نکنند و گرفتار تبعات و پیامدهای زیانبار آن نشوند. 

تاثیر دوستان در یکدیگر چنان است که قرآن به این معیار شناختی توجه می دهد که اشخاص را می توان با توجه به دوستان آنان شناخت و نوعدوستی در حقیقت بازگو کننده اشخاص و شخصیت آنان است. در آیه 25 سوره فصلت بیان می کند که کافران و دشمنان دین با دوستانی اغواگر و همفکر و متناسب با خودشان دوستی می کنند. این بدان معناست که کبوتر با کبوتر باز با باز دوستی می کند و هر جنسی به همجنس خود میل و گرایش دارد. از این رو یکی از معیارهای شناخت شخص می تواند دوستان وی باشد. 

اگر به مجموعه معیارهای قرآنی پیش گفته توجه شود به روشنی به دست می آید که این معیارها می تواند حتی در میان غیر مومنان نیز مطرح باشد؛ زیرا دوستی که دروغگو باشد و صداقت نداشته و یا شخص را به گمراهی و تباهی و نابهنجاری بکشاند دوست دین و جان وی نیست بلکه دشمن جان و مال و آبروی اوست. 

بنابراین هرکسی به طور طبیعی و عقلی باید این معیارها را به عنوان معیارهای انسان سالم و شخصیت کامل بپذیرد و از آن پیروی کند. همچنین با بیان این معیارها دانسته شد که چرا نباید با شیطان و یا با کافران دوستی کرد و آنان را به عنوان دوستان خود انتخاب نمود.  به عنوان نمونه اگر خداوند در آیه 18 سوره مائده از دوستی با برخی از یهودیان و مسیحیان بر حذر می‌دارد علت آن را نیز بیان می کند و می‌فرماید که آنها ادعای دوستی و عشق به خداوند را می‌کنند ولی در عمل این گونه نیستند و صداقت ندارند؛ بنابر این علت اصلی، همان عدم صداقت در کلام و عمل آنهاست که مدعی دوستی هستند و در این سخن خویش راست نمی‌گویند. 

کسانی که با افراد ناباب دوستی و ارتباط دارند در دنیا به خاطر افتادن در بدبختی‌ها و در آخرت به خاطر رفتن به دوزخ اظهار تاسف می‌کنند و یکدیگر را لعن و نفرین می‌کنند که چرا بلا و عذابی چنین بر سرشان آورده‌اند.(فرقان آیه 27 و 28 و نیز زخرف آیه 66 و 67) ذلت و خواری (فرقان آیات 28 و 29) و گمراهی و تباهی (همان ) و هلاکت و مرگ (صافات آیه 51 تا 56) از آثاراین دوستی مخرب و زیانبار است. 

این مطالب بخشی از مباحثی است که در قرآن درباره مسئله دوستی بیان شده ذکر همه مسائل مربوط به دوستی در آیات قرآن حوصله و فرصت دیگری را می‌طلبد.