بناهای تاریخی زیادی از عصر تیموری نه تنها در ایران بلکه در کشورهای اطراف به‌جا مانده است. بخش مهمی از این بناها در سه شهر مشهد، سمرقند و هرات ساخته شده‌اند که در این دوران عموماً برترین معماران و هنرمندان ایرانی، سازندگان این آثار فاخر بودند.
یادگار تیموریان
مساجد زیادی در دوران حکومت تیموریان در شهرهای مختلف تحت قلمرو آنان بنا شد. بناهایی مانند مسجد گوهرشاد مشهد، مسجد کبود تبریز، مدرسه خرگرد خراسان و مسجد جامع تیمور در سمرقند که مسجد گوهرشاد مشهد مانند نگینی فیروزه‌ای در میان آن‌ها خودنمایی می‌کند.
بهزاد نعمتی در آغاز صحبت‌های خود اطلاعاتی هویتی در مورد بنای گوهرشاد می‌دهد: «مسجد گوهرشاد در سال ۸۲۱ هجری قمری، به دستور شاهرخ تیموری و به همت همسرش گوهرشادبانو ساخته شده است. این بانوی مسلمان، در آن زمان موقوفات ارزشمندی را نیز برای اداره امور مسجد در آینده، به جا گذاشته است. قوام‌الدین شیرازی هم که معروف‌ترین معمار وقت بوده، کلاف پرشکوه مسجد را در طول ۱۲سال در هم تنیده است. امضای این معمار بزرگ بر پایین ایوان جنوبی هم ثبت شده است».
بزرگ‌ترین مسجد در جوار حرم
مسجد گوهرشاد با وسعتی بیش از ۹هزاو۳۰۰ مترمربع به عنوان بزرگ‌ترین مسجد در مجموعه بناهای آستان قدس رضوی است. او درباره شمای کلی این بنای تاریخی می‌گوید: «این مسجد با حدود ۹هزارو۳۰۰ مترمربع مساحت شامل چهار ایوان در چهار جهت اصلی و هفت شبستان، یک صحن، یک گنبد بزرگ و دو مناره در طرفین ایوان قبله است. ۱۸غرفه بزرگ و هشت غرفه کوچکِ دو طبقه نیز دور تا دور صحنی با ابعاد تقریبی ۵۰ در ۵۵ متر وجود دارد که ایوان‌ها را به هم متصل می‌کند. کف صحن مسجد نیز قبلاً با آجرفرش پوشیده شده بوده که امروزه با سنگ جایگزین شده است».
سرپایه‌های میان غرفه‌های صحن با خطوط عمودی به صورت ممتد تا بالای غرفه‌های طبقه بالا کشیده شده تا دیوارها بلندتر به نظر برسند. معمار بنا یعنی قوام‌الدین شیرازی مشابه این کار را در دیوارهای صحن مدرسه غیاثیه خرگرد نیز اجرا کرده است.
مسجد چهار ایوانی متفاوت
پژوهشگر آثار تاریخی درباره تفاوت این مسجد چهار ایوانی با سایر مساجد چهار ایوانی دیگر این‌گونه توضیح می‌دهد: «در پس هیچ کدام از ایوان‌های این مسجد یک تالار مربع گنبددار وجود ندارد و تنها با عقب کشیدن بخشی از دیوارهای ایوان‌های جنوبی یک فضای مربع شکل به وجود آمده و گنبدی بر فراز آن ساخته شده است».
امروزه چهار ایوان جنوبی، شمالی، شرقی و غربی این مسجد به ترتیب با نام‌های ایوان مقصوره، ایوان دارالسیاده، ایوان اعتکاف و ایوان شیخ بهاءالدین شناخته می‌شوند. البته این ایوان‌ها در گذشته به نام‌های دیگری نیز مشهور بوده‌اند. به عنوان مثال ایوان غربی مسجد گوهرشاد که به سمت بازار باز می‌شده با نام ایوان آب یا ایوان درِ سنگی شناخته می‌شده است.
نعمتی توضیحات خود درباره ایوان‌های این مسجد را این‌گونه تکمیل می‌کند: «در میان چهار ایوان این مسجد، ایوان مقصوره بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین آن‌هاست. معمار با طراحی ایوانی بزرگ‌تر از سایر ایوان‌ها و ساخت گنبدی بر فراز آن، بر محور قبله تأکید کرده است. عرض دهانه این ایوان ۱۵متر، دهانه درونی طاق ۱۲متر، عمق ۳۶متر و ارتفاع آن ۲۷متر است. درون این ایوان نیز ۶راهرو به طرف شبستان‌های اطراف وجود دارد».
سبک متفاوت ساخت گنبد
موقعیت مسجد در کنار حرم مطهر رضوی سبب شده بخش عمده بنا در قسمت جنوبی متمرکز شود و جبهه شمالی عمق کمتری داشته باشد. دکتر نعمتی درباره معماری این بنا توضیحات بیشتری می‌دهد: «آجرچینی ایوان مقصوره به سبب حجم کلان گنبد و نیاز به قدرت باروری آن به شکل رومی اجرا شده است. ظاهراً معمار قصد داشته ظاهر بزرگ و وسیعی ایجاد کند که هیچ نوع پایه بارور نمایانی در آن نباشد. به همین دلیل در این بخش طاق‌های بزرگی ساخته که تا زیر عرقچین کشیده شده و به نظر می‌رسد گنبد بر تیزه این طاق‌ها استوار شده است. پایه بین طاق‌ها به صورت خطوط عمودی صریحی است که حس حرکت به بالا را بیشتر القا می‌کند. با این حال معمار نتوانسته ارتفاع زیاد درونی ایوان را با تناسبی مطلوب با محوطه محراب اجرا کند، چراکه بلندی محرابِ بسیار بزرگِ انتهای ایوان نسبت به پهنا و نیم‌گنبدی آن که با انبوهی از مقرنس‌های گچ انباشته شده کمی بی‌تناسب به نظر می‌رسد».
گنبد فیروزه
اولین نمادی که از فاصله دور از مسجد گوهرشاد به چشم هر بیننده‌ای می‌خورد، گنبد زیبای فیروزه‌ای رنگ آن است. نعمتی مشخصات این گنبد بزرگ را این‌طور توصیف می‌کند: " در قسمت پشت ایوان و در میان دو مناره گنبد بزرگ فیروزه‌ای رنگی ساخته شده که بلندای گنبد زیرین آن از کف ایوان که ۳۰ سانتی بالاتر از کف صحن است، ۲۷ متر است و گنبد بالایی و یا پوشش دوم گنبد نیز حدود ۴۰ متر از کف ایوان ارتفاع دارد. قطر گنبد از درون ۱۸.۵ ، از بیرون ۱۹.۵ متر و اندازه دور گنبد از سطح خارجی ۶۱ متر است. گنبد مسجد به صورت دو پوسته گسسته است که فاصله ۱۳ متری دو پوسته را با دیوارهای خشخاشی به هم متصل کرده‌اند. پوسته درونی به شکل عرقچین و گردنه گنبد کمی بالاتر اجرا شده است. "
به سبب بازسازی‌ها و خرابی‌های مکرر گنبد مشخص نیست شکل و ساختار اصلی آن چطور بوده است. ممکن است گنبد اولیه مسجد به شکل گنبدهای دوره تیموری همچون گنبد گور امیر در سمرقند، و گنبد مدرسه گوهرشاد هرات به شیوه مشهور به شیوه خیاره‌ای بوده باشد که به صورت شیارهای ممتدی روی گنبد کار می‌شده است. بهزاد نعمتی با بیان این توضیحات ادامه می‌دهد: " این شیوه‌ای بوه است که معماران عصر تیمور برای ساخت گنبد به کار می‌بردند تا با استفاده از این زوایای عمودی بنا مرتفع‌تر به نظر آید. مناره‌های مسجد نیز که در دو جانب ایوان مقصوره قرار داده شده با زمینه مرکب از آجرتراشِ صیقل خورده، به صورت افقی و ترصیع کاری با کاشی معرق تزیین شده است. مناره های مسجد نیز با قطر 3 متر و ارتفاع 39.5 متر از روی زمین اجرا شده‌اند در حالی که در بناهای دیگر ساخت مناره‌ها را از روی ایوان آغاز می‌کردند. این مناره‌ها که فشار طاق را نیز مهار می‌کنند تا لبه بام توپر هستند. " لازم به ذکر است در اواخر دوران تیموریان وزن زیاد ایوان مقصوره، مناره‌ها را منحرف کرده که معماران آن عصر برای جلوگیری از تخریب بنا، حجره‌های طبقه بالای دو طرف ایوان را با مصالح پر کرده‌اند.
شبستانهاتوضیحاتی درباره شبستان‌های این مسجد بخش آخر صحبت نعمتی است؛ «بخش‌های مختلف مسجد را شبستان‌های یک طبقه به هم پیوند داده است. این شبستان‌ها شامل دو شبستان جنوبی در دو طرف ایوان مقصوره که در دوره قاجار به نام‌های میرزا حسن و میرزا محمد معروف بوده، دو شبستان شرقی معروف به ملا مصطفی و شبستان گرم و سه شبستان در غرب معروف به میرزا نصرالله، امام جمعه و میرزا محمد تقی است. در این میان، شبستان کنج شمال شرقی به علت پیشروی راه بازار یک خانه کوچک‌تر از سایر شبستان‌های شمالی است.
به‌طور کلی همه این شبستان‌ها تزئینات ندارند و پوشش آن‌ها به صورت طاق و چشمه است که از اجتماع چهار طاقی‌ها کنار هم پدید می‌آید. قوس‌های بارور روی پایه‌ها استوار است و فضای بین آن‌ها را با گنبد کوچک یا عرقچین پر کرده‌اند. این گنبدها زیرسازی، گوشه‌سازی و یا شِکَنج ندارند و روی چهار دیوار و یا ستون روی زمین اجرا شده‌اند.»
نظر شما