بازار رضا(ع) مشهد اگر چه آن‌قدرها تاریخی نیست اما شکوه معماری اصیل ایرانی را می‌شود در طراحی آن دید. این بازار 50-40 ساله حالا دیگر جزو شناسه‌های مشهد است و هر که به زیارت امام رضا(ع) می‌آید، حتماً سری هم به بازار می‌زند تا هم سوغاتی بخرد و هم چرخی در تاریک و روشن بازاری زده باشد که یادآور بازارهای تاریخی اطراف حرم مطهر است؛ یادآور بازار ساعت، بازار زنجیر، بازار سنگتراش‌ها و... .

بازار رضا(ع) به خاطر نزدیکی‌اش به حرم مطهر، نشانی سرراستی دارد. این بازار دو ورودی اصلی دارد که یکی در میدان بیت‌المقدس یا همان فلکه آب قرار دارد و دیگری در میدان 17 شهریور.

بازار رضا(ع) مشهد، حوالی سال 1354 و همزمان با نوسازی اطراف حرم مطهر و به دست استاندار مقتدری به نام «عبدالعظیم ولیان» نوسازی شد و توسعه پیدا کرد؛ استانداری که نایب‌التولیه آستان قدس رضوی هم بود.

طراحی و ساخت بازار را به دست معمار زبردست آن روزگار، مهندس «داریوش بوربور» سپردند. این معمار صاحب‌تجربه با کمک یک تیم 50نفره کار تحقیقات و نیازسنجی را برای ساخت این بنا آغاز کرد. آن زمان در محل فعلی بازار رضا(ع) خانه‌ها و مغازه‌هایی نیز وجود داشت که خریداری شد و زمین آن در اختیار معمار و سازندگان بازار قرار گرفت. مهندس بوربور ساخت بازار را در کمتر از یک سال و با هزینه 332 میلیون ریال به پایان رساند. بازاری به طول 750متر که حالا در ضلع شرقی خیابان امام رضا(ع) از میدان بیت‌المقدس تا میدان 17 شهریور امتداد یافته است؛ بازاری که به سبب نزدیکی به حرم مطهر، نخستین گزینه خرید برای بسیاری از زائران و مسافران به شمار می‌رود.

بافت معماری سنتی که حدود پنج دهه محفوظ مانده

بازار رضا(ع) مشهد به لحاظ معماری، متفاوت از بسیاری بازارهای این شهر است. وسعت زیاد و مجموع طول 3کیلومتری بازار، موقعیت خاص در مجاورت حرم مطهر و تعداد حجره‌های زیاد آن، سبب شده مهندس بوربور در طراحی خود، برای روزهای شلوغ بازار رضا(ع) فکری بکند و سقف بلند و فضای دو دالانی در دو طبقه برای این بازار در نظر بگیرد تا تهویه به صورت خوب و مطلوب انجام شود. معمار، بنای آن را هم ضدزلزله ساخته تا زائرانی که چرخی در بازار می‌زنند، از این بابت هم نگران نباشند.

هر چند سقف این بازار به شکل گنبدخانه و طاقی نیست اما مهندس بوربور برای ساخت این بازار از طرح معماری سنتی ایران در بازارهای ایرانی الهام گرفته و آن را با معماری مدرن ترکیب کرده است. در همه سال‌های دهه‌های پشت سر، بنای اصلی بازار تغییری نکرده اما ظریف‌کاری‌هایی مانند طراحی لوزی و شش‌ضلعی به سقف گچی آن اضافه شده است. معماری بیرونی بازار اما همین اندازه هم تغییرات نداشته و در تمام این سال‌ها شکل یکنواخت خود را حفظ کرده است. آجرهای سنتی بافت بیرونی که نماد معماری سلجوقی است و در بناهای تاریخی ایران چون مسجد عتیق اصفهان، بازار قدیم گلپایگان و برج طغرل نیز وجود دارد، به جای خود باقی هستند.

این بازار مسقف 30متر عرض و 750متر طول دارد و در زمینی به مساحت 43هزار مترمربع بنا شده است. دو راسته موازی چپ و راست به 6راسته 100 متری تقسیم شده که پایان هر بخش به یک هشتی می‌رسد و سپس بازار امتداد پیدا می‌کنند. این هشتی‌های 17 متری در جلو فضای ابتدا و انتهای بازار هم وجود دارند و به منزله چهارسوق‌های سنتی در نظر گرفته شده‌اند. در کنار هر هشتی هم راه پله‌ای وجود دارد که خریداران می‌توانند به طبقه دوم بروند. در راسته اول و ششم، 156 مغازه بزرگ‌تر و در هر یک از چهار راسته دیگر 176مغازه کوچک‌تر ساخته شده است.

دو ورودی و خروجی اصلی بازار از میدان بیت‌المقدس (فلکه آب) و میدان ۱۷ شهریور است که سردر آن با طرح کاشی‌کاری معرق هندسی ساخته شده است. هرکدام از این ورودی‌ها دارای طاق‌نماهایی هستند و سه در ورودی در آن تعبیه شده است. البته فرعی‌های دیگری نیز در طول بازار برای ورود و خروج در نظر گرفته شده است. در دو طرف بازار هم دو خیابان 10متری تعبیه شده شده تا محلی برای رفت‌وآمد وسایل نقلیه باشد.

سیاحت پس از زیارت

از زیارت که برمی‌گردیم سری به بازار رضا می‌زنیم. از حجره‌ای به حجره دیگر، بوی زعفران و ادویه به مشام آدم می‌رسد، بوهایی که اگر هرجای دیگر هم با آن مواجه شویم خواهی نخواهی یاد بازارها و مغازه‌های اطراف حرم مطهر می‌افتیم. اینجا مغازه‌های سوغاتی‌فروشی و ادویه و آجیل بازار رضا در قرق خراسانی‌هاست. از زرشک و زعفران قائنات گرفته تا کشمش کاشمر و پسته فیض‌آباد و خواف را می‌توان در بازار دید. نقل و نبات هم که در رنگ‌ها و طعم‌های مختلف به وفور یافت می‌شود. ظروف سنگی مانند دیگ‌های سنگی، هاون سنگی و ... هم که از تراشیدن سنگ‌های مرغوب و سخت این خطه است دیگر سوغاتی این بازار است. عرضه محصولاتی از نقاط مختلف خراسان بزرگ سبب شده هویت خراسانی در این بازار به چشم آید. اینجا تقریباً مجموعه‌ای از هر چیزی که به عنوان سوغات خراسان شناخته می‌شود، وجود دارد.

برخلاف بازار خواربار، بازار نقره‌فروش‌‎ها و بدلیجات بازار رضا(ع) بین‌المللی است. از دُر نجف گرفته تا عقیق یمنی، از نگین خراسانی تا فیروزه نیشابور و البته محصولات چینی که در مغازه‌های پر زرق و برق بدلیجات به چشم می‌آیند.

از درخشش خیره‌کننده بدلیجات که بگذریم، نوبت به مهر و تسبیح و مقنعه و چادر نماز می‌رسد. همان چیزی که خیلی از پیرزن‌ها و پیرمردها و حتی جوان‌ترها به عنوان سوغاتی به یادگار می‌برند. بوی دیگری که همیشه اینجاست «عطر مشهد» است. عطری که خیلی‌ از قدیمی‌ترها آن را با نام «عطر حرم» می‌شناسند و یک شیشه کوچک آن را کنار جانمازشان دارند.

کارگاه‌های پرچم‌دوزی

آن‌طوری که پدرها و پدربزرگ‌ها می‌گویند، در بازارهای قدیم مشهد که حالا بازار رضا(ع) جای آن‌ها را گرفته، همه چیز پیدا می شده؛ اطراف حرم پر بوده از بازار با همه اقلامی که به کار زائران می آمده. در آن میان اما اقلامی که زیارت را یادآوری کند، بیشتر بوده و مشتری های بیشتری داشته است. پرچم های گل دوزی شده یکی از همان ها بوده؛ کدام مسجد، کدام تکیه، کدام حسینیه است که یکی از این پرچم ها نداشته باشد. آن خط هایی که با نخ های سبز و سرخ بر سطح سیاه پارچه های مخملی جان می گیرد، آدم را یاد محرم، یاد زیارت، یاد سبکی پس از اشک ریختن می اندازد و برای همین هاست که پرچم های مخملی گل دوزی شده، سوغاتی قدیمی مشهد بوده  و حجره های پرچم دوزی، پای ثابت همه این بازارها.

حالا هم در بازار رضا(ع) به‌ویژه طبقه دومش، می‌شود هنوز سراغی از این هنر و صنعت مشهدی گرفت.

حجره‌های فیروزه‌تراشی

اینجا علاوه بر فروش محصولات، کارگاه‌های کوچک تولیدی هم حضور پررنگی دارند. به‌خصوص کارگاه‌های جواهرسازی، انگشترسازی و فیروزه‌تراشی . قدیمی‌های بازار که در کار تراش نگین و قالب دادن رکاب انگشتر خبره هستند، در طبقه دوم پای سنگ می‌نشینند و زیبایی‌ها را با موادی که از دل طبیعت استخراج شده‌اند خلق می‌کنند. بعضی‌ها هم کارگاه‌های گل‌دوزی دارند و سجاده، جانماز و ... می‌دوزند اما این سال‌ها تعدادشان خیلی کم شده است. هرچند بسیاری از کسبه و کارگاه‌های بازار رضا در این 47 سال تغییر کرده‌اند؛ اما این حجره‌ها هنوز اصالت خود را حفظ کرده و مشهدی‌های قدیم به همان شکل قبلی آن را می‌بینند. بازاری که محل کسب رزق و روزی با برکتی برای خیلی‌ها بوده است.