دین مبین اسلام، دین علم و دانش و معرفت است. آیات شریفه قرآن و روایت‌ها و سیره پیامبر و اهل بیت ایشان(ع) پر است از توصیه و سفارش به علم‌اندوزی تا جایی که طبق آنچه در جلد 18 وسائل الشیعه آمده، پیامبر مکرم اسلام(ص) «کسب علم را بر هر مسلمانی واجب معرفی کرده‌اند».

۴۰ چهارشنبه را میهمان کلمات گهربار و حیات‌بخش حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) هستیم و همراه خوانندگان، شرح یک حدیث رضوی را در گفت‌وگو با استادان حوزه و دانشگاه بررسی خواهیم کرد.

شرح حدیث این هفته را در محضر پژوهشگر ارجمند حجت‌الاسلام والمسلمین محمد افشاری هستیم تا از جام معرفت کلمات رضوی، جان تشنه خویش را سیراب کنیم.

در هفته کتاب و کتاب‌خوانی قرار داریم. از توصیه‌های امام رضا(ع) درباره علم و دانش برای ما بفرمایید.

در میان اهل بیت(ع)، حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع) به لقب شایسته «عالم آل محمد(ع)» معروف و مشهور هستند که در کلمات آن حضرت هم توصیه‌های زیادی به کسب علم و دانش‌اندوزی دیده می‌شود.

از جمله روایتی زیبا و جالب که شیخ عظیم القدر صدوق(ره) در کتاب بسیار ارزشمند عیون اخبار الرضا(ع) نقل می‌فرماید که ابراهیم بن عباس می‌گوید از امام رضا(ع) شنیدم که فرمود: «العِلمُ أجمَعُ لأهلِه مِنَ الآباء» یعنی اهل علم، صمیمی‌تر و متحدتر هستند نسبت به کسانی که از طریق پدر، با هم برادر و خویشاوندند.

منظور امام (ع) از مقایسه میان اهل علم با افراد خویشاوند یا برادر چیست؟

پیش از پاسخ به پرسش شما، باید این نکته را عرض کنم که تأمل در این حدیث شریف می‌تواند جرقه و شروعی برای مباحث تمدنی و کلان شیعه باشد. نخستین بحث، درباره علم و ماهیت آن است که کدام علم چنین ویژگی مهمی را خواهد داشت؟ کدام دانش و معرفت است که می‌تواند اهل خود را حتی از برادران و خویشاوندان، بهتر و بیشتر به هم نزدیک و صمیمی کند؟

با نگاهی کلی به آیات و روایات درمی‌یابیم ذات علم و دانش از نظر اسلام ارزشمند است و در اصطلاح؛ علم ارزش ذاتی دارد یعنی با قطع نظر و چشم‌پوشی از نوع علم، باید آن را ارج نهاد و اهل آن را گرامی داشت.

بله پرواضح است که هر چه معلوم عظیم‌تر، دائمی‌تر،‌ گسترده‌تر، مقدس‌تر و شریف‌تر باشد، علم به آن دارای ارزشی بیشتر است. بنابراین علم توحید چون علم به خداوندی خدا و یکتایی او است، اشرف علوم نامیده شده است که اهل علم توحید هم مقدس‌ترین و ارزشمندترین انسان‌ها هستند. پس در نگاه تمدنی شیعه و اسلام ناب باید همه علوم حقیقی ارج نهاده شوند و اهل آن مورد احترام و تکریم باشند.

از نقش علم در گرد آمدن اهل یک جامعه و تمدن برایمان بگویید.

یکی از الزامات تمدنی، اتحاد امت و اهل آن تمدن است که هر چه این وحدت و اتحاد، بیشتر و نمایان‌تر باشد، آن تمدن بروز و ظهور بیشتری خواهد داشت.

می‌توانیم این تعبیر را به کار ببریم که تمدن موفق تمدنی است که اهل آن، بر محور علم و دانایی گرد هم آمده باشند و بر همان محور زیست کنند.

امام(ع) می‌فرمایند دانایی و بینش، اهل خود را صمیمی‌تر و متحدتر نگه می‌دارد و دور هم جمع می‌کند تا نَسَب پدری؛ یعنی خانواده علمی از خانواده ژنتیک و طبیعی، خانواده‌تر است. مضمون روایت بسیار دقیق و جالب است. خانواده علمی یا جامعه علمی، نکته مهمی است که امام(ع) آن را مهم‌تر از خانواده ژنتیک می‌دانند.

رابطه علمی و بینشی از رابطه نَسَبی، جدی‌تر و مهم‌تر است. می‌توان از تجمع خونی و نسبی به قبیله و قوم تعبیر کرد و از تجمع علمی و شناختی به امت تعبیر کرد. این تجمع از نظر روایت‌ها، تجمعی مقدس و تمدن‌ساز است. اگر بخواهیم اختلافات، دعواها و نزاع‌ها در جامعه کم شود باید در جامعه اسلامی، آگاهی‌های مشترک و وسیع‌تری ایجاد کنیم. آن چیزی که مایه اختلاف است، جهل است.

از ارکان علم، نوشتن است. در سیره و روایت‌های اهل بیت(ع) به خصوص امام رضا(ع)، مطلبی در این زمینه وجود دارد؟

بله، در روایت‌های بسیاری از اهل بیت(ع) از کتاب و کتابت تجلیل شده است. پیامبر مکرم اسلام(ص) فرمودند «قیّدوا العلم» یعنی علم را در چنگ خود نگه دارید. وقتی از آن حضرت پرسیده شد که چگونه؟ حضرت فرمودند با نوشتن آن (بحارالانوار، ج2، ص 151). امیرالمؤمنین علی(ع) کتاب‌ها را به عنوان تفریحگاه علما و دانشمندان خوانده و فرموده‌اند: «الکتب بساتین العلماء» (غررالحکم، ص245) یعنی اگر دیگر انسان‌ها با تفرج در باغ و بوستان و جنگل تفریح می‌کنند، دانشمندان وقتی با کتاب‌های خود مشغول‌اند و در حال دانش‌اندوزی‌اند، بهترین تفریح و تفرج را دارند و انگار در بهترین بوستان‌ها و باغ‌ها قدم می‌زنند.

در روایتی دیگر پیامبر(ص) فرمودند هر ورقی از علم که از مؤمن به جا بماند، در روز قیامت او را از آتش جهنم نجات خواهد داد و خداوند به ازای هر حرفی که در آن است، شهری هفت برابر دنیا به او عطا خواهد کرد (بحارالانوار، ج1، ص198).

شما در قضیه نقل حدیث سلسله‌الذهب ببینید که چند هزار کاتب، مؤلف و قلم به دست در خدمت امام رضا(ع)، سخنان آن حضرت(ع) را مکتوب می‌کردند و آن سخنان باارزش‌تر از همه طلاهای دنیا را به وسیله همین کتابت‌ها به ما رساندند و تا پایان دنیا به همه جهانیان خواهند رساند.

پس نقش نوشتن در ترویج علم بسیار روشن و بدیهی است و از همین جا باز قدر و ارزش نویسندگان دینی که آیات و روایات الهی مربوط به اشرف علوم را می‌نویسند بیشتر مشخص می‌شود.

در سیره خود حضرت رضا(ع) هم آمده است که ایشان به قلم خویش، کتاب‌هایی را نوشتند از جمله رساله ذهبیه حضرت که درباره طب و علم بهداشت است یا رساله‌ای که آن حضرت به درخواست مأمون درباره شریعت و دین نوشتند. پس هر کسی که با سیره و کلمات اهل بیت(ع) آشنا باشد به خوبی می‌داند علم چه مقدار نزد آن‌ها ارج و قرب دارد و نیز می‌داند کتابت علم و دانش از چه اهمیتی برخوردار است.