بنا به اسناد موجود در برخی از مراکز آرشیوی و اسنادی ازجمله مرکز اسناد آستان قدس رضوی، زمین‌لرزه‌ای در تاریخ پانزدهم ربیع‌الثانی سال۱۰۸۴ قمری (با احتساب تقویم سال قمری، یعنی حدود۳۶۱ سال پیش) شهر مشهد و اماکن و ابنیه آن و برخی دیگر از نقاط خراسان آن زمان را لرزاند و خساراتی را به بار آورد. بر اثر وقوع این حادثه طبیعی خساراتی هم به بارگاه مطهر امام هشتم(ع) وارد شد. به مناسبت پنجم دی ماه «روزایمنی در برابر زلزله و کاهش اثرات بلایای طبیعی» سراغ کاظم جهانگیری کلاته، کارشناس اطلاع‌رسانی اسناد در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی رفتیم. وی در بازخوانی اسناد و مطالب مرتبط با این حادثه تاریخی و روایت آن، مطالب جالبی را برایمان بیان کرد. در ادامه برش‌هایی از این گپ و گفت صمیمی را می‌خوانید.

پهلوان مراد ولد حیدر، در سلک بیلداران

زلزله‌های مهیب سال ۱۰۸۴ قمری مقارن با حکومت شاه سلیمان صفوی بود و موجب کشته شدن ۴هزار نفر و ویرانی بخش عظیمی از شهر مشهد شد. شدت آن و خرابی‌هایی که به‌جا گذاشت، نام این زمین‌لرزه را بر پیشانی تاریخ به تلخی ثبت کرد. گزارش‌های تاریخی، حکایت از ویرانی و آسیب بسیاری از بناهای قدیمی داشت. پس از این فاجعه، گروهی صاحب خیر و همت، اقدام به بازسازی یا مرمت این بناها کردند.

در بازخوانی و روایت اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی مربوط به این واقعه تأسفبار تاریخی به موارد جالبی برمی‌خوریم؛ به‌گونه‌ای که در سند شماره ۱۹/۳۰۴۴۱ این‌گونه آمده است:

«... هو، کُتّابِ نجابت و رفعت و معالی‌پناه، توفیق‌آثاری رفیع‌مقداری مستوفی‌القابی، چون نسبت زلزله، خرابی بسیار در عمارات سرکار موهبت‌آثار واقع شد، بنّا و بیلدارانِ سابق از عهده بیرون نمی‌توانند آمد، بنابرین موازی یک نفر بنّا و هشت نفر بیلدار، قرار شد که اضافه بر بنّا و بیلداران سابق در عمارات سرکار موهبت آثار کار نمایند و موازی هشت نفر بنّا و بیلدار تعلیقچه نوشته شد و یک نفر... واصل شد از پنجم غره شهر جمادی‌الاول سنه ۱۰۸۵ لغایت یک سال کامل پهلوان مراد ولد حیدر را در سلک بیلداران مزبوره منتظم دانسته، مرسوم او را موافق مرسوم بنّا و بیلداران سابق سرخط نوشته باشد...».

ذکر یک نکته ضروری است و آن اینکه مطابق اسناد سال ۱۰۸۴ و ۱۰۸۵ قمری، منظور از پهلوان در این اسناد، افراد مرتبط با فعالیت و ورزش زورخانه بوده‌اند که به‌منظور بیلداری در آستان قدس به کار گرفته شده بودند و چون عمق خرابی در این زلزله زیاد بوده، متولیان وقت آستان قدس، در چندین مرحله برای به‌کارگیری پهلوانان دیگری برای این کار اقدام کرده‌اند، زیرا به اصطلاح امروزی، آواربرداری با توجه به امکانات و تجهیزات آن دوران عموماً با دست و قدرت بدنی انجام می‌شده و نیازمند قوت و توان بدنی بالایی بوده است که به همین دلیل از پهلوانان قوی جثه و تنومند زورخانه استفاده می‌شده است. همچنین یادآور می‌شود مطابق این مشاغل، بیلداران به اموری که فقط از طریق ابزار بیل انجام می‌شده مشغول بوده و به همین نام هم نامیده شده‌اند، در صورتی که عمله و فعله به افرادی گفته می‌شده که هر کاری که به آن‌ها واگذار می‌شده را انجام می‌داده‌اند.

پهلوان علی‌یار، پهلوان محمدامین، پهلوان صالح

در ادامه بررسی این اسناد به سند شماره ۲۸/۳۰۴۴۱ بر می‌خوریم که در قسمتی از آن این‌گونه آمده است:

«هشت نفر بنّا و بیلداران مذکوره ذیل را... بنّا باسم استاد محمدباقر ولد استاد محمد یک نفر، بیلداران هفت نفر، پهلوان میرحسین، پهلوان مؤمن، پهلوان قاسم ترشیزی، پهلوان علی‌یار، پهلوان محمدامین، پهلوان صالح، پهلوان نوروز...».

همچنین در بخشی از سند شماره ۱/۲۸۴۹۱ مربوط به رسید پرداخت حق‌الزحمه با عنوان «مرسوم» به بنا و بیلداران نیز آمده است:

«مقدار چهل خروار غله مناصفه از بابت مرسوم بنّا و بیلدارن که در این ولا(ولایت) به جهت سرکار مواهب آثار گرفته شد،عن رسید شش ماهه اودئیل و بارس ئیل (از ماه‌های ترکی ) به معرفت وکلا عالی حضرت... واصل و عاید استاد باقر بنّا و هفت نفر بیلدار شد؛ برین موجب شهر جمادی‌الثانی سنه ۱۰۸۵ قمری...».

لازم به ذکر است علاوه بر اُمرا و متمولان که از سر ارادت به آستان مبارک امام رضا(ع) یا در راستای تمکین فرمان شاه، در تعمیرات حضور و مشارکت فعال داشتند، علمای اعلام نیز شخصاً در مشهد حضور پیدا کردند و احتمالاً افزون بر مشارکت مادی، تلاش روزافزونی برای آرام کردن اوضاع شهر داشتند. محدث مشهور شیعه، علامه محمدباقر مجلسی، صاحب «بحارالانوار» در این ایام به مشهد آمد و کار نگارش جلد نخست یکی از کتاب‌هایش با نام «حیوةالقلوب» را در همین شهر و در سال ۱۰۸۵قمری به پایان برد.