تلألو هنر است و جلوه‌گری خلاقیت. زیبایی‌ها در اینجا، قاب شده و رفته روی دیوار و ایوان و گنبد و گلدسته. هر آنچه چشم می‌بیند، می‌پسندد. این نتیجه سال‌ها همجواری عشق و هنر است که از حرم مطهر حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) یک اثر برتر معماری خلق کرده است.

از مسجد گوهرشاد گرفته تا ایوان طلا و صحن قدیم و جدید، همه بناها به زیبایی ساخته و آراسته شده‌اند. بنا شدن هر کدام از اماکن متبرکه حرم مطهر رضوی بخشی از معماری دوره‌های تاریخی حاکم بر ایران را با خود دارد. اهمیت معماری در حرم مطهر، این شغل را به یکی از پرکاربردترین حرفه‌های مورداستفاده در حرم مطهر رضوی تبدیل کرده است. شغلی که از محمدنایب معمار گرفته تا محمدصادق معمارباشی و علی‌نقی مشهدی و معمار بزرگی چون استاد قوام‌الدین شیرازی برای بنا شدن هر کدام از اماکن زیبای حرم مطهر به کار گرفته‌ شده است. 

شغلی به قدمت صفویه
از ساخت این بنای مطهر چند صد سال می‌گذرد و خدا می‌داند اولین خشت آن را چه کسی گذاشته است. عمله و بنا، نقاش، کاشی‌کار، آینه‌کار و... همه زیر نظر یک نفر کار می‌کردند تا صحن و سرا بسازند برای حضرت شمس‌الشموس(ع). آن یک نفر هم معمارباشی بوده که مهم‌ترین شغل را در حوزه ساخت و تعمیرات حرم مطهر رضوی داشته است.
اسناد تعمیرات و ساخت‌وسازهای حرم مطهر در دوره‌های مختلف را که بررسی کنیم به سند ۳۲۲۴۴ و ۳۲۳۵۷ می‌رسیم که قدیمی‌ترین سند موجود در آرشیو مدیریت اسناد سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی درباره شغل معمارباشی است. براساس این اسناد، سابقه این پیشه در حرم مطهر رضوی به دوران صفویه بازمی‌گردد. به بهانه روز بزرگداشت شیخ بهایی که در تقویم رسمی کشور روز معماری نام‌گذاری شده، با اعظم نظرکرده، مسئول امور نمایه‌سازی و مستندسازی اسناد مرکز اسناد آستان قدس رضوی گفت‌وگو کردیم تا سابقه این پیشه در حرم مطهر و سندهای به‌جا مانده از آن را بررسی کنیم. 

دومین شغل مهم آستان رضویه
الان هم اگر دقت کنید همین‌طور است. این‌طور که مثلاً نام مهندس یا معمار بر پیشانی یا ورودی یا کتیب‌نامچه بناها ثبت و ضبط می‌شود. در حرم مطهر رضوی نیز نام بسیاری از معمارانی که با هنرمندی خود به این بارگاه نور زیبایی بخشیدند، علاوه بر آثار ماندگارشان در اسناد به‌جا مانده از دوره‌های مختلف تاریخ حرم مطهر وجود دارد. دفاتر توجیهات و مقررات، استیفانامچه‌ها، طومارهای تعمیرات، دفاتر اداره و قبض‌های وصل، همگی نمونه‌هایی است که در آن‌ها به حضور معماران در ساخت و تعمیر اماکن مختلف حرم مطهر اشاره شده است. براساس این اسناد، معمار بالاترین شغل در انجام تعمیرات و دومین شغل پرکاربرد در مجموعه اسناد آستان قدس رضوی را داشته است. بنا به سلسله مراتبی که مرسوم بوده، معمارباشی در صدر امور قرار داشته و پس از او معمار، نایب معمار، سرکاردار عمارت، بنا و در آخر عمله و فعله قرار داشتند. در آن زمان روال کار به این صورت بوده که شخص معمار وجوهات تعمیرات را تحویل و استیفانامچه‌های تعمیرات را تأیید می‌کرده است. البته این در صورتی بوده که کار به صورت برون‌سپاری نبوده باشد. یعنی اگر استیفانامچه به صورت قرارداد مقاطعه‌کاری به معمار سرکار دیوان اعلی سپرده می‌شده، هزینه‌های آن باید توسط مستوفی سرکار آستانه و متولی‌باشی تأیید می‌شده است. اگر هم استیفانامچه آن با معمار آستان قدس منعقد می‌شده باید سرکاردار عمارات و ناظر کل، آن را تأیید نهایی می‌کرد. لازم به توضیح است استیفانامچه در واقع سندی‌ است که مطابق آن، قراردادی با معمارباشیان خارج از آستان (معادل پیمانکاری در عصر حاضر) بسته می‌شده است. این اسناد عموماً مربوط به دوره افشاریه‌اند و در آن دوره رایج بوده‌اند. برون‌سپاری ساخت و تعمیر اماکن به این دلیل بوده است که اغلب این معماران و معمارباشیان نه تنها جزو کارکنان آستان نبودند، بلکه از شهرهای دیگری هم آمده بودند. زمانی که نادر فاتحانه از هند بازگشت، علاوه بر غنایمی مانند اشیای نفیس و جواهرات، گوهرهای دیگری را نیز به خراسان آورد. او یگانه‌های تمام اصناف هنری از معماران، نجاران و نقاشان گرفته تا خاتم‌کاران و درودگران را از شهرهایی مثل قم، کاشان و اصفهان به مشهد کوچانید تا بناهایی در حرم مطهر بسازند و با هنرشان آن را آراسته کنند. در این میان، معماران که جزو کارکنان آستان قدس نبودند، در قالب استیفانامچه‌هایی تعمیرات را انجام می‌دادند.  از بررسی تعدادی از اسناد تعمیرات در دوره افشاریه به این نتیجه می‌رسیم که گچ‌کاری و نقاشی مکان‌های مختلف حرم مطهر و مسجد جامع گوهرشاد در قالب استیفانامچه‌هایی به معمارباشیان سرکار آستانه، دیوان اعلی (حکومت مرکزی)، قم و اصفهان واگذار شده است. بعدها این شیوه در دوره‌های صفویه و قاجاریه کنار گذاشته شد و یا به‌ندرت انجام می‌گرفت و معماران و معمارباشیان جزو کارکنان سرکار فیض‌آثار به شمار می‌آمدند.
در دفاتر اوارجه مربوط به تعمیرات که هم تعمیرات و هم ساخت و ساز مسجد و اماکن متبرکه را دربرمی‌گیرد، چگونگی پرداخت اجرت و دستمزدها، خرید مصالح ساختمانی و مکان‌های انجام تعمیرات به صورت‌ تفکیک شده و مشخص آمده است. اغلب هزینه‌های ثبت شده در این دفاتر به صورت مقاطعه‌کاری به معمارباشیان دیوان اعلی پرداخت شده است. به عنوان نمونه در دفتر اوارجه مربوط به سال ۱۱۵۶ قمری تعمیرات بنایی، گچ‌کاری و نصب سنگ‌های ازاره‌های شبستان‌های ملاعبادالله و ملاملک‌علی و منبر مسجد گوهرشاد به مبلغ ۷۶ نادری و ۸۲۵ دینار به بنّای سرکارآستانه که اغلب با نام استاد محمدباقر در این اسناد شناخته شده، واگذار شده است. اجرت و مصالح به کاربرده شده در مقایسه با دفاتر توجیهات بسیار کمتر بوده و به نظر می‌رسد بیشتر تعمیرات جزئی و کوتاه مدت در این‌گونه اسناد به معماران و استادکاران محول می‌شده است. 

نام‌هایی که به جا مانده
در آرشیو مدیریت اسناد سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی تعداد ۱۲۶ سند درباره معماری حرم وجود دارد که ۱۶ مورد متعلق به سال‌های ۱۱۰۰ تا ۱۲۱۷ قمری یعنی دوره صفویه و افشاریه، ۱۸مورد مربوط به سال‌های ۱۲۱۷ تا ۱۳۴۴ قمری یعنی دوره قاجاریه و ۹۲مورد مربوط به سال‌های ۱۳۰۴ تا ۱۳۷۴ شمسی یعنی دوره پهلوی به بعد است. قدیمی‌ترین این سندها مربوط به سال ۱۱۵۶ قمری است. این سند که در دوره افشاریه ثبت شده، مربوط به پرداخت مواجب به مأموران خدمت در آستان مقدسه بوده است. در این سند، پرداخت مواجب به شخصی با عنوان معمارباشی سرکار دیوان که در خدمات معماری حرم حضور داشته، ثبت شده است. جدیدترین و آخرین سند هم به سال ۱۳۷۴ شمسی می‌رسید که مربوط به سازمان عمران و توسعه حریم حرم رضوی و درباره مواردی مرتبط با معماری دارالولایه و صحن جمهوری اسلامی است.
اما تعداد اسناد مربوط به شغل معمار در این مجموعه اسناد بسیار بیشتر است. از میان ۳هزارو۳۶۰ مورد سند مربوط به این پیشه، ۳۴۵ سند به دوره صفوی و افشاری، هزارو۲۳۴ سند به دوره قاجار و بقیه به دوره پهلوی به بعد تعلق دارد. 
در بررسی این اسناد از نام بزرگانی چون استاد قوام‌الدین شیرازی که بگذریم، به نام‌های زیادی برمی‌خوریم که هرکدام در ساخت گوشه گوشه این حرم و بارگاه نقش‌های کوچک و بزرگی داشتند. یکی از این افراد، استاد محمدصادق معمارباشی سرکار فیض‌آثار در دوره قاجاریه است. در سندی متعلق به تعمیرات حرم مطهر در سال ۱۳۰۵ قمری، برات پرداخت مواجب وی به مبلغ ۱۷ تومان نقد و ۷ خروار و ۴۰ من غله از موقوفات مطلقه ثبت شده است. معمار بعدی حرم مطهر رضوی محمدباقر معمار است که نامش در مجموعه اسناد مسجد جامع گوهرشاد در سال‌های ۱۰۱۰ – ۱۰۰۸ قمری وجود دارد. همچنین محمد شریف بن عرب، معمار شیرازی نیز که تعمیرات صحن کهنه آستانه مقدسه رضویه در سال ۱۰۵۹ به دست او صورت گرفته، از استادان نام‌آور معماری بوده است. دیگر معماری که نامش در یکی از مهم‌ترین مکان‌های حرم مطهر ثبت شده، استاد علی نقی مشهدی معمار است. نام او در جنب توحیدخانه حرم مطهر زیر آینه بزرگ با این عنوان آمده است: «این ایوان زرافشان رفیع عالی به بنایی استاد علی نقی شاگرد استاد معصوم مشهدی به اتمام رسید». 

در کنار معماران
معماران از ابتدا در جایگاه نبودند. روزگاری پیش‌تر کارگری کردند، بنایی کردند، در کنار معماران پیش از خود شاگردی کردند و آموختند و آموختند تا شدند معمار و معمارباشی. در اسناد به‌جا مانده مرتبط با این حوزه، نام افرادی به چشم می‌خورد که عنوانشان «نایب معمار سرکار» بوده است. این افراد در زمان غیبت معمارباشی و معمار، عهده‌دار مسئولیت امور بودند و بر انجام کارها نظارت داشتند و در عین حال برای آینده کسب تجربه می‌کردند. در سند شماره ۹۱/۲۱۱۶۵ نام حاجی آقا نایب معمار به عنوان یکی از این افراد ثبت شده که در دوره قاجاریه انجام وظیفه می‌کرده است. دیگر افرادی که در ساخت و ساز حرم مطهر حضور فعال داشتند، بنّاها بودند. این افراد از نظر سلسله مراتب کاری زیردستان معماران محسوب می‌شدند. بنّاها که به عبارت بهتر کمک‌دست معماران بودند، همه کارهای ساختمانی و مسکن‌سازی را انجام می‌دادند. در کنار آن‌ها، یک بردست، چند عمله، یک ناوه‌کش و دو مقنی و یک نجار هم کار می‌کردند. در صفه آرامگاه شیخ حر عاملی در پایین کتیبه، نام یکی از بنّاهای آن دوره یعنی استاد ابراهیم بنّا مشهدی دیده می‌شود. بنایی سنگ‌های گنبد حاتم خانی در تاریخ ۱۲۷۱ قمری به دست این استاد بنا صورت گرفته است. این افراد که در کنار سایر افراد شاغل در مجموعه تعمیرات و ساخت‌وسازهای حرم مطهر رضوی نامشان در جای‌جای این مکان مقدس ثبت و ضبط شده، آثار ماندگاری از خود به جا گذاشته‌اند که تا ابد خواهد درخشید.