محمدحسین مروج کاشانی: از دوران طفولیت و نوجوانی هر وقت نام «پهلوان» را می‌شنیدم به یاد افرادی می‌افتادم که با ورزش کردن، بسیار قدرتمند و پرتوان شده‌اند و با خلق و خوی خاص خود به فکر کمک کردن به افراد به ویژه مردمان نیازمند و ناتوان هستند. با همین ذهنیت همواره در فکر و ذهنم این بود به هر کسی که می‌گویند پهلوان یعنی انسانی که با حضور در گود زورخانه در ورزش باستانی و پهلوانی و انجام حرکات و تمرین‌های خاص این ورزش، خود را قوی و نیرومند کرده تا به افراد دیگر کمک کند. هر چند همین ذهنیت هم از واقعیت واژه پهلوانی و منش پهلوانان چندان دور نیست، اما نگاهی به برخی از اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مطالب دیگری را برایم روشن کرد. آن گونه که «زهرا فاطمی مقدم» کارشناس مسئول بخش ارزشیابی و پیش‌آرشیو اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی می‌گوید، واژه پهلوانان در اسناد این مرکز حاکی از حقایق دیگری هم هست. در ادامه و به مناسبت ۱۷ دی ماه، سالروز درگذشت جهان پهلوان غلامرضا تختی که در تقویم تاریخ رسمی کشور به نام روز جوانمردی و فتوت نام‌گذاری شده است، بخش‌هایی از سخنان وی در گفت‌وگو با خبرنگار قدس را می‌خوانید.
پهلوانان به روایت اسناد این آستان مبارک
در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، اسناد ارزشمندی از حضور پهلوانان در عرصه‌های مختلف اجتماعی وجود دارد چه در قالب نیروهای نظامی و مستحفظین از شهرها و چه در قالب شغل‌هایی که نیازمند زور و بازوی بیشتری برای انجام آن بوده است. البته عمده این اسناد مربوط به دوره صفویه است و در دوره‌های بعدی به نحو چشمگیری تعداد آن کاهش پیدا می‌کند. علت ذکر اسامی این افراد در اسناد آستان قدس رضوی، انجام امور محوله این آستان مبارک چه در قالب نیروی آزاد و چه به صورت کارکنان مجموعه آستان قدس رضوی است.
پهلوان به مثابه بیلدارباشی آستان قدس رضوی
بیشترین اسناد با عنوان پهلوان مربوط به گروه شغلی «بیلداران» است. همان گونه که از این واژه مشخص است بیلدار به کسانی گفته می‌شده که کار کندن و حفر زمین، ساختمان و یا جوی آب را بر عهده داشتند. به نظر می‌رسد انجام این گونه کارها نیاز به وضعیت جسمانی خاص داشته و علت حضور پهلوانان در این جایگاه است. در برخی از این اسناد به حقایقی در این زمینه اشاره شده است مثلاً در سند شماره ۲۷۵۱۲ (صفحه۳) مربوط به سال۱۰۱۰ هجری قمری به بیلدارباشی آستان قدس حقوق پرداخت شده است. در بخشی از این سند آمده است: «... اعتراف صحیح شرعی نمود پهلوان درویش بیلدارباشی و استاد سلطان محمد بنا و جماعت بیلداران از شش نفر که مبلغ یک توان و دو هزار دینار از بابت موافقت سنه بارس ئیل (از سال‌های ترکی) علی وکیل معلی نواب عالیحضرت سیادت و نقابت پناه دیانت و ایالت حکومت دستگاه اسلام ملاذی زینا لسیاده و النجابه و الاماره و الایاله و الحکومه و العز و الاقبال قاضی سلطان المتولی واصل جماعت مذکور شده و این چند کلمه حسب السند قلمی شد تحریرا فی شهر محرم الحرام سنه ۱۰۱۰قمری».
پهلوان به مثابه تفنگچی‌باشی
حضور پهلوانان در گروه‌های نظامی از دیگر مطالبی است که در اسناد به چشم می‌خورد. مشاغلی مانند جزایرچی، تفنگچی، توپچی و تفنگچی‌باشی از جمله گروه‌های نظامی است که پهلوانان در آن حضور داشتند. باغبان، سرکاردار مزارع، انباردار، میراب، داروغه، چاهخو، سقا تحصیلدار و علمدار از جمله مشاغلی هستند که افرادی که عهده‌دار آن بودند لقب پهلوان نیز داشته‌اند.
در سند دیگری به شماره ۲۷۵۷۷ (صفحه ۳) مربوط به سال۱۰۱۲ قمری، «محمدحسن علمدار آستان قدس» با لقب پهلوان معرفی شده است. در بخشی از این سند آمده است: «... اعتراف صحیح شرعی نمود پهلوان محمدحسن علمدار که مبلغ سه هزار دینار تبریز رایج خراسان و مقدار پنج خروار غله مناصفه به وزن مشهد مقدس از بابت موافقت سنه بارس ئیل (از سال‌های ترکی) علی وکیل معلی نواب سیادت و نقابت پناه، امارت و ایالت و حکومت دستگاه، اسلام ملاذی، زینا لسیاده و النجابه و الاماره و الایاله و الحکومه و العز و الاقبال قاضی سلطان المتولی واصل مشارالیه شد و این چند کلمه حسب السند قلمی شد تحریرا فی شهر محرم الحرام سنه ۱۰۱۲ قمری».
پهلوان به مثابه باغبان سرکار فیض‌آثار
همان گونه که گفته شد باغبانان نیز از دیگر پهلوانان دوره صفوی در مشهد بودند. در بخشی از سند شماره ۳۲۲۷۱ (صفحه۹) مربوط به سال ۱۰۹۰ قمری چنین می‌خوانیم: «... پهلوان محمدحسین و غیره باغبانان قدیمی و جدید مزرعه سمزقند از قرار رقم عالیجناب متولی آنکه کتاب نجابت و رفعت و متعالی پناه توفیق آثار رفیع مقداری مستوفی الالقابی از ابتداء نوروز سلطانی سنه قوی ئیل (از سال‌های ترکی) لغایت یک سال شمسی کامل پهلوان محمدحسین و غیره باغبانان باغ قدیمی و جدید مزرعه سمزقند را به تفضیل ذیل (شامل) پهلوان محمدحسین طراح و پهلوان رضا باغبان باغ قدیمی و پهلوان کریم و پهلوان قربان باغبان باغ جدید در سلک باغبانان سرکار فیض آثار منتظم دانسته مرسوم باغبانان مزبور موافق معمول سرکار موهبت آثار برخط نوشته به تاریخ شهر جمادی الثانی سال ۱۰۹۰ قمری».
البته متأسفانه در اسناد به ویژگی‌های بدنی و اخلاقی این گونه افراد اشاره نشده است که بتوان در مورد روحیات آنان و منش و رفتارشان قضاوت کرد، اما موردی هم در خصوص عدم انجام صحیح کار و یا هر مورد منفی دیگری نیز به چشم نمی‌خورد.
نظر شما