از گذشته در سرزمین‌های اسلامی مسیری وجود داشته به نام مسیر زیارت. مسیری که مسلمانان قدم به قدم آن را می‌پیمودند تا به شهرهای مقدس برسند. شهر به شهر می‌رفتند و زیارت دوره می‌کردند و مشهدی و کربلایی و حاجی می‌آمده تنگ نامشان.
برای تحقیق بیشتر در مورد این موضوع با دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی، مدیر مرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی گفت‌وگویی داشتیم.
قدم نهادن در مسیر زیارت
او در آغاز به «مسیر زیارت» اشاره می‌کند و می‌گوید: مسلمانان از همه شهرها و کشورها، به شهرهای مذهبی می‌آمده‌اند و زیارت می‌کرده‌اند. مثلاً مسیر زائران پاکستانی از مرز ایران آغاز می‌شده است. آن‌ها ابتدا برای پابوسی علی بن موسی الرضا(ع) به مشهد می‌آمدند. بعد حضرت معصومه(س) را در قم زیارت می‌کردند و ادامه راه را به سمت شهرهای زیارتی عراق می‌پیمودند تا به کربلا، نجف، کاظمین و سامرا برسند و آخرسر رهسپار حجاز می‌شدند تا به مکه و مدینه مشرف شوند.
حسن‌آبادی می‌گوید: زمانی که زائران به این شهرهای زیارتی می‌رسیدند سندی را نزد بزرگان شهر یا علما و دست‌اندرکاران می‌بردند تا مهر آن‌ها تأییدی بر حضورشان در آن شهر باشد. این سند که از دوره تیموری مرسوم شده، «طومار زیارت» نام داشته و اسامی و تصاویر این شهرها در آن ثبت می‌شده است.
اما طومار زیارت تنها سند به جا مانده از سفرهای زیارتی مسلمانان نیست. در همین مشهد، وقتی دلدادگان حضرت رضا(ع) پیاده و سواره، از شهرها و ولایات دور و نزدیک به اینجا می‌آمدند از مجموعه آستان قدس رضوی مدرکی دریافت می‌کردند که برایشان اعتباری دوچندان به ارمغان می‌آورده است. اعتبار و آبرویی که با نشستن عنوان «مشهدی» در کنار نامشان حاصل می‌شده است.
زیارت خانه خدا هم که برای خیلی‌ها مقدور نبوده و از قدیم زیارت امام رضا(ع) بین مردم حکم حج فقرا را داشته است.
اما آنانی که به مشهد می‌آمدند پس از برگشت به شهر و دیارشان چطور باید ثابت می‌کردند چشمشان به گنبد و بارگاه حضرت نور روشن شده است؟ چطور باید ثابت می‌کردند واقعاً به مشهد رسیده و مشهدی شده‌اند؟ چاره کار سندی بوده که به همراه داشتند. مدیر مرکز نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی درباره آن می‌گوید: در قدیم از طرف مجموعه آستان قدس برای کسانی که چنین مدرکی نیاز داشتند، برات زیارت صادر می‌شده است. سندی که نام زائر در آن نوشته و با مهر حرم مطهررضوی تأیید شده است. متاسفانه رونوشتی از این اسناد و یا سیاهه‌ای از نام کسانی که برای آنان برات زیارت صادر شده وجود ندارد و تمام برات‌ها نزد مردم نگهداری می‌شده است. اما خوشبختانه در حال حاضر دو نمونه از برات زیارت که به‌جامانده از دوران صفویه است، در مجموعه مرکز اسناد آستان قدس رضوی وجود دارد.
مهر اعتبار زائرِ رضا(ع)
سال‌ها پیش کتابی وقف آستان حضرت می‌شود. روزی برای مرمت فرستاده و کارشناسی مشغول کار شده و پشت جلدش را باز می‌کند. اوراقی پیدا می‌کند؛ اوراقی که مهری از آستان قدس بر آن است. اما محتوای آن چیست؟
دو برات است از دوره صفوی که برای زائران آن روزگار حکم گواهی و مدرکی داشته که نشان می‌داده برای زیارت به مشهد آمده‌اند. مدرکی که روزگاری برای افراد نام برده شده در آن آبرو و اعتبار آورده است.
نخستین براتی که لابه‌لای پاره پوره‌های مخطوطات آستان پیدا شده متعلق به سال ۱۰۸۴ قمری و مربوط به شخصی با نام «حیدر خان» است که در آن سال به زیارت حضرت(ع) مشرف شده است. بالای برگه عبارتی شبیه به صلوات و در قسمت دیگری از آن چنین نوشته شده است: «روضه مقدسه منوره متبرکه مطهره رضویه عالی جناب حیدرخان زیارت کرده نماز گزارده و از عتبه‌بوسان آن آستان التماس فاتحه نموده و دعا کرد»
متأسفانه بقیه محتوای سند چندان سالم نمانده تا اطلاعات بیشتری از آن استخراج شود. البته حسن‌آبادی معتقد است این نوع اسناد بسیار مختصر بوده و محتوای زیادی ندارد.
سند دوم هم مربوط به تشرف شخصی دیگر به نام شیخ حسین است که این بیت در آن نوشته شده است: «هرکه در این روضه درآید به صدق / هست دعایش به یقین مستجاب».
اما شیخ حسن و حیدرخان که بودند و چکاره و اهل کجا بودند، خدا می‌داند. هیچ چیز دیگری معلوم نیست، چون چیزی که الان به‌جا مانده تنها تکه پاره‌هایی از این برات‌هاست که متأسفانه کامل نیست و برخی از نوشته‌هایش ریخته است.
اما نکته جالب توجه، نشان مهری است که بر این اسناد حک شده است. مهر نقش بسته بر این دو سند دقیقاً یکی است. مهری که در هیچ کدام از اسناد به جامانده دیگر از گذشته مشابه آن وجود ندارد. مهری که دور تا دور آن نام ائمه اطهار(ع) نقش بسته و در مرکز آن، این بیت شعر است: «گلی که یک ورقش آبروی نُه چمن است / نشان خاتم سلطان دین ابوالحسن است».
نظر شما