عقربه‌های زمان را که به عقب بازگردانیم، حدود ۸۰۰سال که از امروزمان دور شویم، می‌رسیم به قرن ۷ هجری. زمانی که عهد ایلخانیان در ایران و اواخر حکومت عباسیان در قلمرو خلافت اسلامی است. در این عصر اگر سخن از خط زیبا و خوشنویسی به میان آید، محال است نامی از یاقوت مستعصمی بر زبان‌ها جاری نشود. هنرمندی که بسیاری از قرآن‌های نفیس کتابت شده در این دوران به قلم زیبای او بوده است.
یاقوت، نابغهِ نادر
نامش در کل بلاد اسلامی پیچیده است. همه او را به خط خوش و یگانه‌اش می‌شناسند. بسیاری از مسلمانان آن زمان او را ندیده‌اند اما آثار کتابت شده توسط او را بارها و بارها دیده و خوانده‌اند. ادیب، عالم، فاضل و شاعر بوده اما این خط زیبایش بوده که او را شهره خاص و عام کرده است. از هنرمند خوشنویسی سخن می‌گوییم که روزگاری برده‌ای بوده اهل حبشه، اما نبوغ و استعداد ذاتی‌اش او را نزد المستعصم‌بالله، آخرین خلیفه محبوب می‌کند و زمینه‌ساز تربیت او در دارالخلافه می‌شود. همین موضوع موجب می‌شود جمال‌الدین ابوالمجد یاقوت بن عبدالله بوده خود را منتسب به «مستعصم» بداند و نام خود را در آثارش «یاقوت مستعصمی» ذکر کند.
آوازه خط بی‌نظیرش به تمام بلاد اسلامی رسیده بود تا جایی که بسیاری از پادشاهان و بزرگان برای او هدایایی می‌فرستادند تا قطعه‌ای از مرقعات یا آثارش را در مقابل بستانند. آثار کتابت شده به خط او چنان محبوبیت داشت که برخی حتی قرآن‌هایی را نوشته و به نام او جعل می‌کردند. این شهرت از عراق عرب، ایران و ترکستان هم گذشته بود و به سرزمین‌های دورتر مثل هندوستان هم رسیده بود. پادشاه هندوستان از یاقوت خواسته بود کتاب «شفای» شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا را با خط خود کتابت کند و به درگاهش بفرستد.
یاقوت مستعصمی را مبدع خط نسخ عربی می‌دانند و گویند او نخستین کسی است که خط ثلث و نسخ را به درجه کمال رسانده است. به همین خاطر از او به عنوان بزرگ‌ترین خوشنویس در عرصه هنر نگارش خط ثلث یاد می‌شود. از زمان او اقلام متداول خطوط اسلامی به خطوط شش‌گانه ثلث، ریحان، رقاع، نسخ، توقیع و محقق محدود شد که آن‌ها را «اقلام سته» یا «خطوط اصول» گویند. خط نسخی که اکنون در تمام کشورهای اسلامی رایج است، برگرفته از خط نسخ یاقوت است. شاید در سال‌های بعد، سایر اساتید نامدار خوشنویسی قلمی زیباتر از او را ارائه کرده باشند اما همین ابداعات جاودانه سبب شد لقب «قبلة‌الکتاب» را به برجسته‌ترین خوشنویس سرزمین‌های اسلامی بدهند.
یاقوت، تندنویس هم بوده و هر ماه دو مصحف کتابت می‌کرده تا جایی که نقل شده او در طول حیاتش ۳۶۴ قرآن نوشته است. برخی از این قرآن‌ها اکنون در مجموعه‌ها و موزه‌های مختلفی در سراسر جهان مانند پاریس، استانبول، الشارجه، تهران و ... نگهداری می‌شوند. در گنجینه قرآن و نفایس موزه آستان قدس رضوی نیز سه جلد قرآن کریم وجود دارد که کتابت آن به این هنرمند خوشنویس نسبت داده شده است. یاقوت در مکتب خوشنویسی هفت تن را تربیت کرد که در عالم این هنر به استادان سبعه یا استادان هفت‌گانه مشهور شدند. وقتی شخصی شهرت افسانه‌ای پیدا می‌کند، روایت‌های متعددی هم از او در تاریخ ذکر می‌شود. به‌طور مثال طول عمر یاقوت را برخی تا ۱۸۰ سال ذکر کرده‌اند که درست نیست و به اعتقاد کارشناسان، به‌خاطر نسخی است که متعلق به خوشنویسان دیگری به همین نام پیش از او بوده است. برخی سن او را ۸۹سال می‌دانند که بنا بر شواهد تاریخی درست به نظر می‌رسد. دیگر روایتی که از او نقل می‌شود مربوط به ابداع در تراشیدن قلم یا قط زدن قلم است. آن‌طور که آمده، این استاد خوشنویسی برای تراشیدن قلم روشی متفاوت از سایر خوشنویسان داشت و قط به صورت محرف را ابداع کرد. میر علی هروی گفته یاقوت این ابداع را در خواب از امیرالمؤمنین(ع) فراگرفته است: «و اما خواجه جمال‌الدین یاقوت علیه‌الرحمه، امیرالمؤمنین علی‌بن ابی‌طالب علیه الصلوه و السلام را در خواب دید؛ فرمودند که قلم را محرف قط بزند. خط او صاف‌تر شد».
قرآن شماره ۱۰۸
این مصحف، نخستین نسخه کتابت شده به دست یاقوت مستعصمی در مجموعه آستان قدس است که با شماره اموال ۱۸۰ در گنجینه قرآن و نفایس در معرض تماشای علاقه‌مندان قرار دارد. واقف این قرآن زیبا، فتحعلی‌شاه قاجار است که آن را در رمضان ۱۲۳۳ قمری به آستان حضرت رضا(ع) اهدا کرده است.
یاقوت سوره اول این جلد از قرآن کریم، یعنی فاتحه الکتاب را به خط ثلث خفی و بقیه آیات را در سال ۶۰۴ قمری با رسم‌الخط ریحان خفی در ۱۵سطر کتابت کرده است.
آیات بر ۱۹۲برگ از کاغذ نخودی ختایی و حنایی فرنگی از جنس خانبالغ نوشته شده است. ابعادش ۵۲ × ۳۳/۵ سانتیمتر و جلد لاکی روغنی کشمیری دو روی آن در ۱۲۰۲قمری ساخته شده است. شخصی به نام سلطان‌القرا این نسخه به‌جا مانده از معروف‌ترین خطاط قرن هفتم هجری را در قرن ۱۴ قمری تصحیح کرده است. ظاهراً در طول این سالیان، در این قرآن اصلاحات و تغییراتی صورت گرفته، چنان‌که گلچین معانی در کتاب گنجینه قرآن درباره آن می‌نویسد: «در این قرآن چند نوبت دست برده شده است. بنا بر وقف‌نامه، صفحه اول آن که توسط مرحوم خوشنویس‌باشی نوشته شده، تاریخ تعمیر و مرمت آن را ۱۳۹۲ ه.ق ذکر کرده‌اند».
قرآن شماره ۱۲۰
دومین قرآن نیز با شماره اموال ۱۲۰، مصحف دیگری است که کتابتش به یاقوت مستعصمی نسبت داده شده است. این خوشنویس زبردست این نسخه کامل از قرآن کریم را با قلم زیبای خود در اول رجب ۶۸۶ قمری در بغداد نگاشته و آیاتش به خط زیبای ریحان با مرکب مشکی بر اوراقی حنایی رنگ از کاغذ خانبالغ نشسته است. هر صفحه از این قرآن، جدولی به ابعاد ۲۱×۱۴ سانتیمتر دارد که آیات در ۱۵سطر در آن نوشته شده است.
این قرآن با هنرهای زیبایی آراسته شده است. دو صفحه ابتدایی آن تذهیب شده و دو کتیبه در بالا و پایین دارد و بین خطوط طلااندازی شده است. جلد لاکی روغنی آن نیز گل و برگ الوان و ترنج اسلیمی طلایی تزئین شده در قرن دوازدهم به قرآن اضافه شده است.
در نخستین صفحه این قرآن وقف‌نامه‌ای است که نشان می‌دهد بانویی به نام فخرالنسا دختر میرشاه قاسم اسفراینی، آن را وقف حرم مطهر رضوی کرده است.
قرآن شماره ۱۲۱
سومین قرآن منسوب به یاقوت مستعصمی نیز نسخه‌ای است که به دست محمد امین شریف بن محمد فاضل نیشابوری در رجب ۱۱۷۱ قمری وقف بارگاه امام رضا(ع) شده است.
آیات این نسخه کامل از قرآن بر ۱۹۸ ورق از جنس کاغذ خانبالغ به رنگ حنایی در ۶۷۸ قمری نوشته شده است. این مصحف نیز بارها مورد دستکاری قرار گرفته است. به عنوان مثال سرسوره‌های آن توسط نصرالله خادم مشهدی در سال ۱۲۷۸ قمری تغییر کرده است.
البته کارشناسان و متخصصان درمورد کتابت این دو قرآن نوشته شده در دوره ایلخانیان به دست یاقوت مستعصمی اختلاف‌نظر دارند و برخی آن را تأیید کرده و برخی آن را قطعی ندانسته‌اند.
۷هزار نفر در آن شرکت کرده‌اند.
نظر شما