مدتی است پرسش‌های متعددی مبنی بر اینکه وضعیت دریای خزر در سال های پیش رو به چه شکل خواهد بود؟ آیا دریای خزر را از دست خواهیم داد؟ آیا خزر هم به دریاچه ارومیه تبدیل خواهد شد؟ به دغدغه ای برای مسوولان تبدیل شده و حتی اذهان عمومی را به خود مشغول کرده است، این پرسش‌ها ناشی از نگرانی نوسانات تراز آب دریای خزر در چند سال گذشته شکل گرفته است، خزر با وسعت ۶۰۰ هزار و ۳۸۴ کیلومتر مربع و خط ساحلی هفت هزار کیلومتر در شمال کشور واقع شده و کشورهای ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، جمهوری ترکمنستان و قزاقستان اطراف آن‌را احاطه کرده است.

این دریاچه دارای ذخایر نفتی فراوانی است که البته مشکلاتی را برای محیط زیست آن ایجاد کرده، تردد کشتی های تجاری و عملیات اکتشاف و استخراج نفت موجب می شود که سالانه ۱۲۲ هزار و ۳۵۰ تن آلودگی وارد این پهنه آبی شود که تهدیدی جدی برای محیط زیست این دریای بسته است.

دریای خزر محل زیست ۵۷۵ نوع گیاه و هزار و ۳۳۲ گونه جانوری است، علاوه بر این خزر محل زیست و رشد مرغوب‌ترین ماهی های جهان به ویژه ماهیان خاویاری است، ۹۰ درصد صید ماهیان خاویاری جهان مختص به این دریا است، در دریای خزر یکی از پستانداران آبزی کمیاب دنیا نیز زندگی می کند که فک خزری نامیده می شود.

علاوه بر محیط زیست و منابع نفتی غنی، میلیون ها نفر در اطراف این پهنه آبی زندگی و از مواهب آن بهره مند می شوند، البته بررسی آماری کشورهای حاشیه خزر مقداری پیچیده است و تراکم جمعیتی شهرهای حاشیه خزر در این ۵ کشور متفاوت از نسبت جمعیت کل آنها با یکدیگر است، به گونه ای که ایران بیشترین ساکن حاشیه دریای خزر را داشته و بعد از آن به ترتیب روسیه، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان قرار دارند بنابراین نوسانات آبی دریای خزر تاثیر زیادی بر زندگی این جمعیت برجای خواهد گذاشت از این رو در چند دهه اخیر که شاهد نوسانات تراز آب خزر بودیم نگرانی های زیادی را برای ساحل نشینان شمال کشور ایجاد کرده است.

به عنوان مثال طی دهه ۶۰ ساحل نشینان و به ویژه افرادی که سرمایه هنگفتی را در خط ساحلی خزر انجام دادند تجربه تلخی داشتند چون با پیشروی آب تمام آن سرمایه ها از بین رفت، اما در مقابل سال هایی هم شاهد پسروی آب و آزاد شدن زمین های زیادی در خط ساحلی بودیم که تجربه نشان داده باید به خط ساحلی تاریخی خزر وفادار باشیم و به پسروی و پیشروی آب در خزر دل نبندیم. باید تحت هر دو شرایط با آن سازگار باشیم.

خزر در بدترین شرایط خود یعنی حتی اگر بخواهد تا پایان قرن حاضر کاهش سطح تراز خود را ادامه دهد هرگز خشک نخواهد شد و هرگز فرجام دریاچه ارومیه برای آن تکرار نمی شود

این پژوهشگر در زمینه مطالعات دریایی در این باره گفت: بارها در تاریخچه زمین شناسی دریای خزر شاهد پسروی ها و پیشروی های گسترده ای در تراز آبی آن بودیم و در مدت ۱۰ هزار سال اخیر در کارنامه این دریا ترازهای مختلفی حتی تا نزدیک به منهای ۳۳ متر را داریم و همچنین ترازهای منهای ۲۲ متر تا ۲۰ متر را هم شاهد هستیم.

همایون خوشروان افزود: بنابراین ۱۱ متر تغییر تراز آنهم در مدت ۱۰ هزار سال برای یک دریا موید این نکته است که با دریایی طرف هستیم که سرعت نوسانات آن بسیار بالاتر از سرعت نوسانات آب اقیانوس ها است، با توجه به مدل های پیش بینی توسط دانشمندان، بین ۹ تا ۱۸ متر کاهش سطح تراز آب دریای خزر را تا پایان قرن حاضر خواهیم داشت، این پیش بینی بر اساس محاسبات عددی است، اما نکته ای که وجود دارد این است که تاکنون هیچ وقت پیش بینی هایی که برای خزر انجام شده هرگز به واقعیت نزدیک نبوده اند، کما اینکه به خاطر دارم در سال ۱۳۷۴ وقتی سطح تراز خزر ۲ و نیم متر نسبت به سال ۱۳۵۷ بالا آمده بود دانشمندان روسی پیش بینی کرده بودند که آب خزر باز هم یک و نیم متر افزایش ارتفاع خواهد داشت اما دیدیم که این اتفاق نیفتاد و نه تنها ارتفاع خزر افزایش نیافت بلکه کاهش نیز یافت.

وی اظهار داشت: بنابراین دریای خزر قابل پیش بینی نیست، در ۱۵۰۰ سال قبل یعنی در عصر ساسانی در خزر شرایط خاصی داشتیم به طوری که سطح آب آن به منهای ۳ متر رسید و حدود ۷ قرن بعد از آن تراز آب خزر به منهای ۲۲ متر رسید، در حقیقت چیزی حدود ۱۱ متر اختلاف تراز را در این فاصله ۷ قرن برای خزر داشتیم و حتی شهرهای ساحلی مانند رشت، لنگرود و لاهیجان که فاصله نسبتا زیادی با خط ساحلی دریای خزر دارند شاهد نفوذ و پیشروی آب خزر در این دوره بودند.

مدیر سابق مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر ادامه داد: بنابراین خزر را نمی شود پیش بینی کرد و ممکن است شرایط آب و هوایی در این منطقه دچار دگرگونی شود و ما شاهد پیشروی آب دریای خزر باشیم اما اینکه الان باید چه سیاستی و چه برنامه ای را در دستور کار قرار دهیم از اهمیت زیادی برخوردار است.

خوشروان تاکید کرد: مهمترین کاری که باید انجام شود این است از سواحلی که آزاد شدند و به اصطلاح به آنها اراضی مستحدثه ساحلی می گویند، حفاظت کنیم و اجازه ندهیم دخل و تصرف و تجاوزهای انسانی در این محدوده ها انجام شود چرا که اگر این اتفاق بیفتد تجربه تلخ دهه ۶۰ را دوباره خواهیم دید به طوری که در آن سالها بسیاری از افرادی که سرمایه های هنگفت خود را در خط ساحلی خزر و نزدیک به خط ساحلی تعبیه کرده بودند با پیشروی آب از دست دادند.

این پژوهشگر در زمینه مطالعات دریایی تصریح کرد: بنابراین خزر در بدترین شرایط خود یعنی حتی اگر بخواهد تا پایان قرن حاضر کاهش سطح تراز خود را ادامه دهد هرگز خشک نخواهد شد و هرگز فرجام دریاچه ارومیه برای آن تکرار نمی شود چون پسروی ها و پیشروی های آب رفتار طبیعی خزر است که اکنون به علت گرمایش زمین تشدید شده است که باید برای کاهش عوارض آن استراتژی سازگاری با کاهش سطح تراز آب خزر داشته باشیم.