اینکه هر روز با اسناد و منابع مختلف مکتوب، تصویری و... بازمانده از ادوار گوناگون تاریخ سروکار داشته باشید که جنبه ملی و تاریخی دارند و روزانه با آن‌ها زندگی کنید، حس و حال خاص خودش را دارد. شاید شما نتوانید به دوره‌های مختلف تاریخی سفر کنید، اما اگر مانند دکتر الهه محبوب فریمانی، رئیس اداره اسناد آستان قدس رضوی روزانه با مفاهیم و موضوعات مرتبط با اسناد ملی و میراث مکتوب سروکار داشته باشید، آن‌گاه مسافر روزانه تاریخ در هر زمان خواهید بود. وی دانش‌آموخته مقطع دکترای رشته تاریخ ایران بوده و با سابقه 25سال حضور در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مدت چهار سال است مسئولیت اداره اسناد این آستان مبارک را برعهده دارد. به مناسبت 19اردیبهشت که در تقویم تاریخ رسمی کشور و به‌خاطر بزرگداشت شخصیت مرحوم شیخ کلینی(ره) به نام روز «اسناد ملی و میراث مکتوب» نام‌گذاری شده، سراغ این پژوهشگر تاریخ رفتیم تا درباره «نقش آرشیوها در دنیای دیجیتال» و تأثیرش در زمینه «فرهنگ‌سازی و هویت‌سازی ملی» گفت‌وگو کنیم.
ایران، غنی از «مستندات تاریخی» است
اگر بخواهیم سیر تمدن بشری را بررسی کنیم، از زمانی که «خط» اختراع شد، دوران تاریخی هم آغاز شد و اختراع خط و به تبع آن، نوشتن خواسته‌ها، آرزوها و مراوده‌های انسان نیز به صورت مستندی از بستر «تاریخ بشر» درآمد.
امروزه دیگر کسی نیست که به دستاوردهای مکتوب بشر در گذشته تاریخ، بی‌توجه باشد. به‌ویژه اینکه این مسئله یعنی «تفاخر به مستندات گذشته» سبب رقابت میان کشورهای گوناگون برای ثبت این‌گونه آثار در مجامع بین‌المللی و جهانی شده است. این مسئله در میان کشورهای تازه تأسیس شده، بیشتر به چشم می‌خورد، زیرا این جوامع، به دنبال سبقت‌گیری در تاریخ‌سازی برای هویت خود و کشورشان هستند.
باتوجه به تمدن چندین هزار ساله ایران و ایرانیان، ما نیازی به پیگیری و تصاحب مستندات دیگر جوامع به نام کشور خودمان نداریم. در ایران‌زمین و با توجه به قدمت تمدن و تاریخ کهن آن، آن‌قدر منابع و مکتوبات ارزشمند تاریخی وجود دارد که امروزه فقط باید به فکر حفظ و نگهداری مناسب آن‌ها باشیم. زیرا هر چه زمان می‌گذرد، عمر این مکتوبات نیز کم و کمتر می‌شود. بنابراین باید با بهترین شیوه‌های پیشرفته و روز دنیا، آن‌ها را حفظ کرده و به جهانیان ارائه دهیم، چون این‌ها بخشی از «میراث بشری» در تمام اعصار و ادوار محسوب می‌شوند.
حفظ اسناد وظیفه دولت و ملت است
اندکی غفلت در نگهداری میراث مکتوب، سبب از بین رفتن آن‌ها و یا ثبت آن‌ها برای سایر کشورها می‌شود. بنابرین بر همگان واجب است به این امر مهم، حساس باشند. برخی فکر می‌کنند این وظیفه دولت‌هاست که اسناد را حفظ کنند؛ البته ایجاد شرایط مناسب برای نگهداری اسناد و فراهم کردن امکانات پیشرفته در یک ساختمان و سازه با شاخص‌ها و استانداردهای مربوط، وظیفه دولت‌هاست، اما باید بدانیم همه اسناد از جنس دولتی، حکومتی و حکمرانی نیستند. اسنادی که در زندگی روزانه مردم تولید می‌شوند، بخش قابل توجهی از هویت و فرهنگ ما را تشکیل می‌دهند. مثلاً در یک «قرارداد ازدواج» چگونگی تشکیل خانواده در سنت ایرانی تدوین می‌شود. اینکه در مقدمه قباله‌های ازدواج و در اسناد به‌جا مانده از گذشته می‌بینیم به اهمیت سنت ازدواج و توالی نسل انسان پرداخته شده است، حکایت از عمق بینش، هویت و اعتقاد افراد یک ملت فرهنگ‌ساز دارد. (مانند سند شماره 45061 موجود در مرکز اسناد آستان قدس)
یا اینکه «قراردادهای اجاره» بیان‌کننده خرید و فروش و روابط اقتصادی و مالی اقشار مختلف جامعه است. کارنامه‌های دانش‌آموزان، نوع دروس و میزان توجه دانش‌آموزان هر نسل و دوره را به درس‌آموزی و کسب علم و دانش نشان می‌دهد.
توجه به «کارت‌های عروسی» و در بعضی مواقع «کارت عزا و سوگواری» شیوه برگزاری این مراسم در دوره‌های مختلف تاریخی را بیان می‌کند. (رجوع شود به سند شماره 16283 مرکزاسناد آستان قدس رضوی)
در این میان، کارت‌های دعوت، کارت‌پستال‌ها و... نوع دیگری از «انگاره فرهنگی» مردم است. عکس‌های قدیمی، علاوه بر یادآوری نوستالژی شیرین گذشته، بیانگر پوشش و سبک زندگی مردم نیز هستند. در این رهگذر، به مرور هرچه جلوتر می‌آییم، محمل‌های اطلاعاتی ما متنوع‌تر و نگهداری آن‌ها نیز سخت‌تر می‌شود.
فیلم‌ها و نوارهای صوتی و تصویری که در شکل‌ها و اندازه‌های مختلف تولید شده‌اند، همچنین سی‌دی‌ها و دی‌وی‌دی‌ها و هزاران شئ دیداری شنیداری (صوتی و تصویری) که امروزه منسوخ شده‌اند، از دیگر مواردی هستند که اطلاعات موجود در آن‌ها بخشی از«مستندات هویتی جامعه» به شمار می‌روند.
اسناد ملی و دنیای دیجیتال، الکترونیک و هوش مصنوعی
امروزه در دوران پایانی عصر کاغذ هستیم و دنیای دیجیتال و الکترونیک و هوش مصنوعی درحال غلبه بر دنیای کاغذ و اسناد مکتوب است. در گذشته نه چندان دور، برای دوستانمان نامه می‌نوشتیم و چند روز طول می‌کشید تا با پُست به دستشان برسد. بعدها با ورود فناوری‌ها و پیشرفت‌های الکترونیکی و عصر رایانه، نامه با پست الکترونیکی و یا ایمیل در چند دقیقه به دست آن‌ها می‌رسید و اکنون، فضای مجازی، شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های مختلف در بستر فضای مجازی، گوی سبقت را از همگان ربوده‌اند و از طریق کانال‌های اطلاع‌رسانی در کمتر از چند ثانیه می‌توانیم تمام لحظات زندگی خودمان را برای دوستانمان بفرستیم و یا برای گروه انبوهی از مخاطبان به اشتراک بگذاریم.
با اینکه به کمک رایانه‌ها و دنیای دیجیتال و الکترونیک، ارتباطات و مکاتبات در دنیای امروز بسیار آسان شده، اما آرشیو و ذخیره‌سازی این اطلاعات، برخلاف تصور، بسیار دشوار است. با یک هک (نفوذ رایانه‌ای و رمزگشایی) و یا انتقال یک ویروس رایانه‌ای، ممکن است تمام تجربیات، مکاتبات و سوابق موجود و یا تمام نامه‌های اداری در سیستم‌های رایانه‌ای از بین برود.
حال، پرسش اساسی این است وظیفه آرشیوها در دنیای دیجیتال و الکترونیک چیست؟ اکنون که دنیای کاغذ و کاغذنویسی، با تمام خصوصیاتش رو به پایان است، آیا کار آرشیوها هم به پایان رسیده است؟ در پاسخ باید گفت آرشیوها نه تنها زمان گذشته، بلکه دوران حال و زمان آینده را هم دربرمی‌گیرند. امروزه آرشیوهای گوناگون، پروژه‌های کلانی برای نگهداری اسناد در محیط الکترونیک و دیجیتال و موضوع ذخیره‌سازی آن‌ها را شروع کرده‌اند. در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نیز برنامه‌هایی برای این کار آغاز شده که پس از به ثمر رسیدن آن، نتایج و اقدامات انجام شده، قابل بیان خواهد بود.
آرشیوها باید هویت‌سازی و فرهنگ‌سازی کنند
نکته دیگری که به مناسبت «روز اسناد ملی» باید به آن اشاره کرد این است آرشیوها تنها به عنوان محل نگهداری اسناد به شمار نمی‌روند. البته مراکز اسنادی و آرشیوی باید تمامی استانداردها و شاخص‌های لازم را برای حفظ اسناد مهیا کنند، اما نگهداری از اسناد، تنها کار آن‌ها نیست.
در این زمینه تولید محتوا در قالب‌های مختلف می‌تواند در عرصه هویت‌سازی و فرهنگ‌سازی بسیار ثمربخش باشد. به عنوان مثال ریشه مراسم و آیین‌هایی که در حرم مطهر رضوی برگزارمی شود مربوط به چه دوره‌هایی است؟ برخی از این مراسم ریشه 500ساله دارند و اسناد و مستندات آن‌ها نیز موجود است. در همین خصوص می‌توان به مراسم «نقاره‌نوازی» در بارگاه مطهر امام هشتم(ع) اشاره کرد که یکی از آیین‌ها به شمار می‌رود. (رجوع شود به سند نقاره‌خانه در مرکز اسناد آستان قدس رضوی)
تولید محتوا غیر از کتاب در عرصه فیلم و مستند نیز می‌تواند سبک زندگی ایرانی را در دوران گذشته نشان دهد و به عنوان الگویی در زندگی امروز ایرانیان مورد توجه قرار گیرد. اینکه در دوره صفوی به کمک واقفان، کودکان یتیم در «مکتبخانه‌ای» در حرم مطهر امام رضا(ع) درس می‌خواندند و هزینه لباس و غذای آن‌ها توسط خیران، نیکوکاران و واقفان تأمین می‌شد و بعدها مدارس جدید، جای این مکتبخانه را گرفتند، ما را به موضوع مهمی به نام «اهمیت تعلیم و تربیت» و تشویق «خیران» برای سرمایه‌گذاری در این حوزه‌ها رهنمون می‌کند.
ذکر یک نکته مهم در اینجا ضروری است و آن اینکه، متأسفانه به دلیل غفلت و یا نداشتن خلاقیت در تولید محتوا، نسل کودک و نوجوان ایرانی، بیشتر جذب فرهنگ‌های دیگر ملت‌ها شده‌اند و ما با وجود پیشینه‌ای کهن و غنی در فرهنگ و علم و دانش، نتوانسته‌ایم محتواهای مناسب و شایسته‌ای برای نسل امروزی فرزندان این مرز و بوم فراهم کنیم. نکته دیگر این است برنامه‌سازان و تولیدکنندگان محتواهای فاخر و اثرگذار باید امروزه در آرشیوها حضور پیدا کنند و با توجه به «اسناد اصیل و مستند و متقن» به تولید محتوا برای نسل جوان ایرانی بپردازند تا جوانان ایران زمین بدانند ریشه‌ها و اصالت فرهنگی‌شان، هزاران سال سابقه و قدمت با ارزش و افتخارآمیز دارد. دراین مسیر، ما موظف هستیم با حفظ مستندات و اطلاع‌رسانی دقیق و به‌موقع، در زمینه تداوم آن زنجیره ارزشمند و انتقال فرهنگ اصیل ایرانی و اسلامی به نسل بعدی فرزندان این ملت، اثربخش و کوشا باشیم.
نظر شما