این‌ها افرادی هستند که از نارسایی‌های قلبی، کلیوی و برخی دیگر از بیماری‌ها به‌شدت رنج می‌برند، یعنی اگر به این‌گونه بیماران به‌موقع عضو و بافت قابل اهدا از قبیل، قلب، ریه، کبد، دریچه قلب و... نرسد و پیوند عضو نشوند، جان خود را از دست می‌دهند و یا زندگی باکیفیتی نخواهند داشت. اتفاقی که البته در کشور ما اندک نیست؛ به‌طوری که بر اساس آمارهای رسمی هر دو تا سه ساعت یک بیمار در انتظار فراورده‌های پیوندی انسانی در کشور جانش را از دست می‌دهد.
این در شرایطی است که اهدای عضو همچون بسیاری از کشورها در ایران نیز رسمیت دارد. پس از فتوای امام راحل در خصوص مجاز بودن پیوند عضو در سال۱۳۶۸، قانون پیوند اعضا در سال ۱۳۷۹ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و دو سال بعد نیز آیین‌نامه اجرایی آن توسط دولت وقت ابلاغ شد و این‌گونه واحدهای اهدای عضو از سال۸۱ فعالیتشان را در دانشگاه‌های علوم پزشکی آغاز کردند.
دکتر کتایون نجفی‌زاده، فوق‌تخصص بیماری‌های ریوی در گفت‌وگو با ما وضعیت اهدای عضو در کشور و چالش‌های آن را شرح داده است. وی به همراه دکتر عزیزالله عباسی، فوق تخصص جراحی قفسه سینه در سال۱۳۷۹ نخستین مرکز پیوند ریه ایران را در بیمارستان مسیح دانشوری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی تأسیس کرده و در حال حاضر نیز به عنوان مدیرعامل انجمن اهدای عضو ایرانیان مشغول فعالیت است.
وضعیت اهدای عضو در ایران چگونه است؛ آیا در مقایسه با سال‌های گذشته روند رو به رشدی داشته‌ایم؟
ایران در اهدای عضو جایگاه نخست آسیا و در سطح جهان، رتبه سی‌ام یا سی و یکم را دارد. البته رتبه نخست ما در میان کشورهای قاره آسیا تا پیش از شیوع کرونا با اختلاف بسیار زیادی بود اما پس از آن، افت بسیار زیادی داشته‌ایم. درواقع هرچند تمام کشورها پس از کرونا دچار افت در اهدای عضو شده‌اند اما بعد آمار آن‌ها افزایش پیدا کرد، ولی ما هنوز به آمار و رتبه خود در پیش از کرونا نرسیده‌ایم. آمار اهدای عضو ما پیش از کرونا ۳/۱۴ در میلیون نفر بود و الان ۷/۱۲ در میلیون نفر است که این معنی خیلی بدی دارد، چون با سیاست افزایش جمعیت، آمار بیماری‌ها و همچنین تعداد بیماران نیازمند به پیوند هم افزایش پیدا می‌کند و اگر آمار اهدای عضو به همان نسبت بالا نرود، این موضوع می‌تواند سبب افزایش آمار فهرست بیماران در انتظار دریافت عضو، صعودی شدن زمان دسترسی به عضو پیوندی و همچنین بالا رفتن مرگ‌ومیر این‌گونه افراد شود. بنابراین برای اینکه این اتفاق نیفتد باید وزارت بهداشت، واحدهای اهدای عضو و همه ارگان‌های فرهنگ‌ساز، تمام تلاش خود را به کار ببندند تا هرچه زودتر آمار اهدای عضو در کشور ارتقا پیدا کند. البته ما دوست نداریم کسی دچار مرگ مغزی شود ولی دلمان هم نمی‌خواهد اگر کسی گرفتار مرگ مغزی شد اعضای بدنش را با خود به زیر خاک ببرد، آن هم در حالی‌که روزانه ۷ تا ۱۰ نفر از بیماران ما فقط به دلیل نرسیدن عضو پیوندی جان خود را از دست می‌دهند.
چه دلایلی موجب شده برخلاف برخی از کشورها ما هنوز به آمار اهدای عضو خود در پیش از شیوع کرونا نرسیم؟
صرف‌نظر از اینکه ترس از خود این بیماری موجب شد اعضای بدن تعداد کمتری از موارد مرگ مغزی اهدا شوند، اتفاقات بدی هم در دوره کرونا رخ داد؛ یعنی در همان حین که همه بیمارستان‌ها و تجهیزات به‌کار گرفته شده بودند تا مانع شیوع کرونا و مرگ‌ومیر ناشی از آن گرفته شود، شاهد تبلیغات سوء در این حوزه هم بودیم؛ مثلاً شایعه شده بود در حال اهدای اعضای بدن افراد کرونایی هستند و برای باورپذیری آن هم یک عکس از اجساد انباشته شده در سردخانه را منتشر کردند. البته بنده دقیقاً نمی‌دانم کدام از خدا بی‌خبری مرتکب این کار غیراخلاقی شد. اما نکته اساسی اینجاست اصلاً فردی اگر مشکوک به کرونا هم باشد، اعضایش قابل اهدا نیست چه برسد به اینکه شخصی به دلیل کرونا فوت کند.
دلیل دوم هم به برخی از برنامه‌هایی برمی‌گردد که از رسانه‌ها پخش می‌شود. مثلاً در حالی که عنوان می‌شود فرد دچار مرگ مغزی شده اما پس از مدتی زنده می‌شود. این درحالی است که از سال ۱۹۶۴ میلادی که مرگ مغزی از سوی دانشگاه هاروارد تعریف شد تاکنون حتی یک مورد پیدا نشده که یک بیمار مرگ مغزی شده دوباره به زندگی برگردد، چون در مرگ مغزی، خون‌رسانی به جمجمه و مغز انجام نمی‌شود و در نتیجه، مغز متلاشی و تبدیل به یک مایع لزج و متعفن می‌شود و به‌طور معمول نیز در بهترین شرایط و با در اختیار داشتن بهترین دستگاه‌های پزشکی حداکثر به مدت دو هفته می‌توان از چنین بیماری نگهداری کرد که هرچه از این مدت بگذرد، کیفیت اعضای قابل اهدا کمتر می‌شود. در واقع گاهی به اشتباه، افرادی که به کما می‌روند را به جای مرگ مغزی‌شده معرفی می‌کنند، چون افراد کمایی امکان بازگشت دوباره را به زندگی دارند ولی این امکان برای بیمار مرگ مغزی هرگز وجود ندارد. بنابراین افراد وقتی می‌بینند قلب بیمار مرگ مغزی تپش دارد و می‌تواند از طریق دستگاه تنفس مصنوعی نفس بکشد، تصور می‌کنند شاید به زندگی برگردد و در این حالت تمایلی برای اهدای اعضای بیمار خود ندارند که این موضوع در بالا نرفتن آمار اهدای عضو تأثیر گذاشته است.
خانواده‌ها برای اینکه از مرگ مغزی عزیزشان مطمئن شوند چه کاری باید انجام دهند؟
اگر در بیمارستان به کسی گفتند عزیزش ممکن است دچار مرگ مغزی شده باشد، باید این نکته را بداند این احتمال به معنی مرگ مغزی نیست، بنابراین خود یا اطرافیانش درخواست حضور تیم اهدا در بیمارستان برای انجام معاینات و تشخیص را بدهند چون متخصص‌ترین افراد کشور در زمینه مرگ مغزی تیم‌های اهدای عضو هستند، اعضای این تیم پس از انجام بررسی‌های لازم، دو بار از بیمار نوار مغزی می‌گیرند و از سوی دیگر، آزمایش‌های لازم را انجام می‌دهند و اگر پس از این مراحل، مرگ مغزی را تأیید کردند آن موقع بیان مرگ مغزی صحت دارد و خانواده می‌تواند بگوید اعضا را اهدا می‌کند یا خیر.
معمولاً در سال چه تعداد از مردم ما دچار مرگ مغزی می‌شوند و این رقم با میانگین جهانی چقدر تفاوت دارد؟
معمولاً ۹۹ درصد افراد بر اثر مرگ قلبی فوت می‌کنند و فقط یک درصد بر اثر مرگ مغزی از دنیا می‌روند که از نظر ما این‌ها افراد برگزیده هستند، چون این فرصت نصیبشان شده که پیش از رفتن از این دنیا منشأ خیر و نجات جان دیگران باشند.
با وجود این به دلیل بالا بودن حوادث، به‌ویژه تصادفات رانندگی در ایران سالانه حدود ۳هزار هموطن ما دچار مرگ مغزی می‌شوند که از این تعداد، یک سوم تا یک چهارم منجر به اهدای عضو می‌شود. به عبارت دیگر در سال، ۶ تا ۷ هزار عضو سالم افراد مرگ مغزی شده در کشور خاکسپاری می‌شود و به همین خاطر اهدای عضو پاسخگوی نیاز کشور نیست؛ چون پیش‌تر اشاره شد روزانه ۷ تا ۱۰ نفر از افراد در فهرست انتظار پیوند عضو جانشان را از دست می‌دهند.
البته این آمار در آمریکا ۲۲نفر در روز است، اما تفاوت در این است در آمریکا مرگ مغزی مناسب به تعداد کافی وجود ندارد؛ چون مرگ مغزی‌ها در این کشور بیشتر بر اثر کهولت سن یا خودکشی با شلیک گلوله و همچنین تزریق موادمخدر اتفاق می‌افتد که اعضای قابل استفاده بیشتر آن‌ها قابلیت اهدا ندارد.
به اعضا و بافت‌های قابل اهدای بیمار مرگ مغزی اشاره کردید؛ این اعضا و بافت‌ها در حال حاضر کدام هستند و مدت زمان طلایی برای اهدای هر یک از آن‌ها چقدر است؟
قلب، ریه‌ها، کلیه‌ها، کبد، لوزالمعده و روده اعضای قابل اهدای انسان هستند که می‌توانند افراد دیگر را از مرگ حتمی نجات دهند. یکسری بافت و نسوجی نیز داریم که قابل اهدا هستند؛ مثل قرنیه چشم، استخوان، تاندون، دریچه قلب و پوست که این‌ها می‌توانند فرد را از معلولیت نجات دهند. برای مثال بارها شنیده‌ایم تاندون یک فرد پاره شده که این فرد اگر بتواند تاندون دریافت کند، می‌تواند به فعالیت قبلی خود برگردد یا شخصی با دریافت قرنیه می‌تواند بینایی خود را بدست بیاورد.
درپاسخ به بخش دیگر پرسش شما باید عرض کنم عضو بیمار مرگ مغزی را نمی‌شود نگه داشت؛ یعنی وقتی عضو اهدایی برداشت می‌شود، فوراً باید پیوند زده شود. مثلاً کار پیوند قلب و ریه به ترتیب باید در کمتر از۴ تا ۶ ساعت انجام شود. در مورد کلیه و کبد این زمان کمی طولانی‌تر است، یعنی پیوند این موارد به ترتیب در ۱۲ تا ۱۸ ساعت اشکالی ندارد؛ اما در مجموع وقتی عضو از بدن اهداکننده برداشته می‌شود باید به سرعت پیوند زده شود و قابل نگهداری نیست؛ اما موضوع درمورد نسوج، متفاوت است و قابلیت نگهداری دارند.
چه کسانی در اولویت دریافت عضو و بافت پیوندی در زمان اهدای عضو قرار می‌گیرند و معمولاً چند درصد پیوند اعضای اهدایی در کشور موفقیت‌آمیز هستند؟
افراد نیازمند دریافت عضو پیوندی در مراکز پیوند اعضا تحت بررسی قرار می‌گیرند و نیازشان که مشخص شد، در لیست انتظار پیوند عضو وزارت بهداشت قرار می‌گیرند و این افراد بر اساس زمان ورودشان لیست‌بندی می‌شوند. البته معیارهای دیگری هم برای این منظور وجود دارد مثلاً اگر وضعیت شخصی اورژانسی باشد در بالای لیست انتظار قرار می‌گیرد و با تأیید وزارت بهداشت پیوند عضو می‌شود.
در حال حاضر چه تعداد از مردم ایران دارای کارت اهدای عضو هستند و مهم‌تر اینکه آیا داشتن این کارت برای اهدای عضو کافی است؛ چون حتی با وجود داشتن این کارت، خانواده‌هایی هستند که اجازه این کار را به بیمارستان نمی‌دهند؟
در حال حاضر ۱۰درصد از افراد بزرگسال جامعه ایران کارت اهدای عضو دریافت کرده‌اند که این رقم در آمریکا ۶۴درصد و در انگلیس یک سوم جمعیت بزرگسالانش است. یعنی آمار دارندگان کارت اهدای عضو در کشور ما بسیار پایین است. چون برخلاف کشورهای یاد شده که در کارت ملی، گواهی‌نامه رانندگی، کارت پایان خدمت و همچنین کارت بیمه سلامت افراد درج شده که آیا دوست دارند اهدای عضو داشته باشند یا خیر، در ایران چنین چیزی نداریم. با اینکه دولت تصویب کرده این موضوع در کارت‌های یاد شده افراد ذکر شود اما به دلیل نبود زیرساخت‌های فنی هنوز اجرایی نشده است. البته ما پیگیر این قضیه هستیم، اما مدیران مرتب عوض می‌شوند و دوباره سر خط اول برمی گردیم. با این حال امیدواریم این مصوبه دولت اجرایی شود.
در پاسخ به بخش دیگر پرسشتان هم باید عرض کنم در آمریکا، اروپا و برخی دیگر از کشورها نیز با اینکه قانون «Opt Out» حاکم است که بر اساس آن، همه افراد، اهداکننده عضو هستند مگر کسانی که کارت عدم اهدای عضو می‌گیرند، باز هم اگر فردی دچار مرگ مغزی شود اهدای اعضای بدنش منوط به اجازه خانواده‌اش است. البته این کار در راستای اعتمادسازی جامعه انجام می‌شود، در واقع اجباری بودن اهدای عضو موجب می‌شود بعضی خانواده‌ها گمان کنند بیمارستان برای اینکه اعضای بدن بیمارشان را برای بعضی از مقامات یا افراد نزدیک استفاده کنند، به دروغ می‌گویند فرد دچار مرگ مغزی شده است. بنابراین در ایران نیز مثل بسیاری از کشورها اگر افراد کارت اهدای عضو هم داشته باشند باز هم هنگام مرگ مغزی، نظر مثبت خانواده‌شان برای اهدای اعضای بدنشان شرط است. اما این به معنی بی‌فایده بودن داشتن کارت اهدای عضو نیست، چون اگر فرد دچار مرگ مغزی شود و خانواده نداند وی چه نظری درباره اهدای عضو داشته، ممکن است تصمیم غلطی در این زمینه بگیرد. به‌ویژه اینکه مطالعات ما نشان می‌دهد فقط ۴۸ درصد خانواده‌هایی که عزیزانشان دارای کارت عضو نیستند به اهدای عضو آن‌ها رضایت می‌دهند. پس اگر می‌خواهیم خانواده تصمیم درستی بگیرد باید کارت اهدا داشته باشیم و یا خانواده از نظر ما در این خصوص آگاه باشد.
در اهدای عضو از فرد زنده به فرد دیگر گاهی بحث مالی هم مطرح می‌شود؛ مثلاً بعضی‌ها یکی از کلیه‌های خود را به اشخاص نیازمند کلیه می‌فروشند؛ آیا این موضوع در مرگ مغزی‌ها هم مطرح است؟
خیر. اهدای عضو بیمار مرگ مغزی کاملاً رایگان است. به‌طوری که حتی خانواده اهداکننده نمی‌داند به چه کسی اهدا می‌شود. خوشبختانه اهدای عضو از چنین بیمارانی پدیده مقدسی است که به هیچ عنوان خدشه‌دار نشده است.
و حرف آخرتان؟
به مشکلات خانواده‌های افراد دچار مرگ مغزی شده در سال‌های گذشته توجهی نشده؛ در واقع این موضوع مغفول مانده است، بنابراین رسیدگی به مشکلات آن‌ها بسیار ضرورت دارد. از سوی دیگر انجام برخی از وظایفی که وزارت بهداشت در این حوزه به عهده دارد با کُندی پیش می‌رود، از این رو واگذاری برخی از وظایف این وزارتخانه به سازمان‌ها، ارگان‌ها و انجمن‌های قابل اعتماد خود برای رفع این مشکل می‌تواند تأثیرگذار باشد. همچنین باید فرهنگ اهدای عضو را در کشور نهادینه کنیم تا خانواده‌ها هنگام تصمیم‌گیری برای اهدای عضو عزیزان خود دچار هیچ شک و تردیدی نشوند.
افرادی که تمایل به دریافت کارت اهدای عضو دارند می‌توانند با ارسال کد ملی خود به سامانه پیامکی ۳۴۳۲ یا با مراجعه به وب‌سایت www.ehdacenter.ir اقدام کنند.
نظر شما