صندوق توسعه ملی با هدف تبدیل بخشی از عواید ناشی از فروش نفت و گاز و میعانات گازی و فرآورده ­های نفتی به ثروت­های ماندگار، مولد و سرمایه ­های زاینده اقتصادی و نیز حفظ نسل­های آینده از منابع نفت و گاز و فرآورده ­های نفتی و بر اساس بند (22) سیاست­های کلی برنامه پنجم توسعه ابلاغی مقام معظم رهبری (مدظله­ العالی) و ماده (84) قانون برنامه پنجم توسعه در 15 دی­ماه 1390 تأسیس گردید.

حال با گذشت بیش از یک دهه از تأسیس صندوق توسعه ملی در این یادداشت به بررسی جزئیات منابع و مصارف آن پرداخته می­ شود.

الف) وضعیت منابع و مصارف صندوق توسعه ملی

مجموع منابع ورودی به صندوق توسعه ملی از ابتدای تأسیس تا سی ­ام دی­ماه 1402 معادل 160.8 میلیارد دلار بوده است که عواید حاصل از صادرات نفت با سهم 93.7 درصدی بیشترین ورودی منابع صندوق را به خود اختصاص داده است.

 این در حالی است که بر اساس گزارش بانک مرکزی، میزان درآمدهای نفتی ایران از ابتدای سال 1390 تا پایان تابستان 1402 به میزان 695 میلیارد دلار بوده است که نشان از سهم 23 درصدی وصولی صندوق توسعه ملی از منابع درآمدی حاصل از صادرات نفت بوده است.

بعد از عواید حاصل از صادرات نفت، سود حاصل از موجودی حساب نزد بانک مرکزی با 5.1 میلیارد دلار و سهم 3.2 درصد قرار دارد. دو جزء دیگر منابع صندوق شامل 50 درصد مانده حساب ذخیره ارزی با ارزش 2.1 میلیارد دلار و سهم 1.3 درصد و سود تسهیلات و سپرده ­گذاری با ارزش 3 میلیارد دلار و سهم 1.9 درصد بوده است.

مجموع مصارف صندوق توسعه ملی، معادل 132.1 میلیارد دلار بوده که تسهیلات اعطایی به طرح­ های دولتی با 64.4 درصدی بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. بعد از آن تسهیلات غیر دولتی (خصوصی و عمومی) با ارزش 29.1 میلیارد دلار و سهم 22 درصد قرار دارد.

در واقع بیش از آنکه صندوق توسعه ملی در خدمت و اختیار اقتصاد بخش خصوصی برای جبران سرمایه ­گذاری خارجی و تأمین مالی خارجی باشد، در خدمت و اختیار دولت برای جبران منابع حاصل از کسری بودجه سال­های اخیر بوده است.

این موضوع جدای از طلب صندوق توسعه ملی از دولت است. زیرا که بر اساس برخی آمارهای انتشار یافته، مجموع مطالبات صندوق از دولت­ها (ناشی از برداشت ­های دولت­ های دهم تا سیزدهم تا پایان سال 1401) بالغ بر 100 میلیارد دلار است.[1]

از طرف دیگر انحراف بین منابع تخصیصی به صندوق (بر اساس قانون بودجه سنواتی) و الزام برنامه ­های توسعه پنجم و ششم توسعه، بیش از 40 میلیارد دلار برآورد می­ شود. در بخش مصارف ارزی صندوق توسعه ملی نکته جالب توجه و نگران کننده تبدیل بخشی از منابع ارزی به منابع ریالی است به گونه­ ای که در پایان دی ماه 1402 معادل 9.4 میلیارد دلار از منابع ارزی صندوق به ریال تبدیل شده است که با توجه به شرایط تورمی کشور، این برخلاف اهداف ایجاد و توسعه صندوق توسعه ملی است.

ب) نکته پایانی

همان­طور که گذشت، مانده موجودی صندوق توسعه ملی معادل 27.1 میلیارد دلار است. در واقع صندوق در حال حاضر امکان برنامه­ ریزی و سرمایه ­گذاری این مبلغ را در اختیار دارد. با این حال باید به این نکته توجه داشت که هم در بخش منابع و هم در بخش مصارف، دولت نقش غالب را در ارتباط با صندوق توسعه ملی دارد.

بنابراین اصلاح رابطه مالی دولت و صندوق توسعه ملی به منظور دستیابی به اهداف مذکور در اساسنامه صندوق توسعه ملی یعنی ماندگاری و مولدسازی منابع نفت و گاز و فرآورده ­های نفتی برای نسل­ های آینده، با توجه به تجربه بیش از یک دهه فعالیت اجرایی صندوق لازم و ضروری است.

[1] در سال­های گذشته و به موجب برخی قوانین مصوب مجلس، مصوبات شوراهای عالی و مجوزهای خاص دولت ­ها از رهبری جهت جبران کسری بودجه و موارد اضطراری، برداشت­ هایی از موجودی یا منابع ورودی صندوق انجام شده است

جدول 1. وضعیت منابع و مصارف صندوق توسعه ملی از زمان تأسیس تا پایان دی ماه 1402