بستن قفل در بنا و اماکن مقدس عموماً برای حفاظت بوده است اما گاهی نیز مردم برای دخیل بستن بر آستانی یا گرفتن حاجتی، این کار را انجام می‌دادند. کسی که بضاعت مالی کافی داشته، سفارش می‌داده قفلی از طلا، نقره یا فولاد برایش بسازند تا آن را بر ضریحی از حرم ائمه(ع) ببندند. مردم عادی هم که تمکن مالی این کار را نداشتند با قفل‌هایی از فلزات ارزان قیمت‌تر دخیل می‌بستند.
در ادامه به بهانه معرفی «قفل آویز زرین ضریح حرم مطهر امام رضا(ع)» مروری هم بر تاریخچه قفل‌سازی در ایران و معرفی یکی از انواع آن خواهیم داشت.
صنعتی با سابقه چند هزار سال در ایران
قدیمی‌ترین قفل‌های ساخته شده به دست بشر از جنس چوب بوده است. کهن‌ترین اجزای کشف شده از صنعت قفل‌سازی، کلیدی است که از حفاری قصر «خرس‌آباد» در نینوا بدست آمده است. بعدها قفل‌ها از جنس مواد دیگری مانند سنگ هم ساخته شد، چنان‌که قدیمی‌ترین قفل مکشوفه در ایران هم سنگی است. این قفل سنگی مربوط به قرن سیزدهم پیش از میلاد است که در منطقه چغازنبیل یافت شده است.
چنان که مشخص است سابقه این حرفه در ایران به چند هزار سال پیش بازمی‌گردد. هنرمندان قفل‌ساز در این صنعت به چنان تبحری رسیده بودند که قفل «چالشتر» که بر خانه قرار دارد ساخته دسته آن‌هاست.
نخستین و مهم‌ترین اصل در قفل‌سازی سنتی ایران ساخت باطن قفل است و شکل بیرونی آن نیز متناسب با کارکردی که داشته، ساخته و تزئین می‌شده است. در مورد جنس مواد استفاده شده در تولید قفل نیز می‌توان گفت معمولاً قفل‌هایی که به دروازه‌ها بسته می‌شده به‌خاطر استحکام، از جنس آهن و فولاد بوده اما قفل‌های موجود در مکان‌های مقدس از جنس طلا و نقره ساخته و با سنگ‌های قیمتی و نقش‌های اسلیمی، کتیبه‌ای یا هندسی زینت داده می‌شده است.
از محافظت و نذر تا خرافات
قفل‌ها همیشه کاربرد حفاظتی نداشتند و گاهی جنبه نمادین پیدا می‌کردند. به عنوان مثال در بعضی مواقع مردم برای محفوظ ماندن از آلودگی‌ها از قفل‌ها استفاده می‌کردند و یا برای گرفتن حاجت به آستان مقدسی یا علم‌های عزاداری دخیل می‌بستند. گاهی نیز با خرافات و طلسم و جادو توأم می‌شدند، مانند قفل بخت‌گشا، قفل مهر و محبت، قفل نظر، قفل قربانی و ... .
قفل‌های ساخته شده در ایران نیز مانند سایر نقاط دنیا با توجه به کارکردشان به اشکال مختلف و از جنس‌های متفاوتی بودند. اما از نظر ساختار می‌توان آن‌ها را به انواع قفل رومی، قفل کلون‌دار، قفل فنرپیچ، قفل فنر خاردار، قفل حروفی یا رمزی و... تقسیم کرد.
در موزه آستان قدس رضوی نیز مجموعه نسبتاً کاملی از انواع قفل‌های ایرانی و غیرایرانی وجود دارد که به لحاظ ساختار و تزئین از تنوع خوبی برخوردار است. این قفل‌ها از نظر شکل و تزئینات به هفت گروه قفل‌های ضریح، قفل‌های هندی، قفل‌های صفوی، قفل‌های قلبی شکل، قفل‌های شبه رمل، قفل‌های رمزدار و قفل‌های چالشتری تقسیم‌بندی شده‌اند.
قفل‌های سبک صفوی
با قدرت گرفتن صفویان در ایران، تحولات زیادی در فرهنگ و هنر کشور رقم خورد که بسیاری از آن‌ها ناشی از تغییر مذهب و اعتقادات مردم بود. در این دوره ساخت مساجد و تکایای بیشتر و نوسازی و مرمت مرقد امامزاده‌ها در راستای ترویج فرهنگ شیعی سبب حضور و فعالیت بیشتر صنعتگرانی شد که حرفه‌شان به حوزه ساخت اماکن مذهبی مربوط می‌شد. «علم‌سازان» و «قفل‌سازان» از جمله این افراد بودند.
درواقع فلزکاری یکی از مهم‌ترین شاخه‌های هنر دوره اسلامی است و عصر صفوی به عنوان یکی از دوره‌های شکوفایی این هنر شناخته می‌شود. هنرمندان این دوره با تأثیرپذیری از مفاهیم مذهبی، آیات و احادیث را در قالب کتیبه روی آثار فلزی مختلف حک می‌کردند. در عصر صفوی در هنر فلزکاری و قفل‌سازی نیز مانند سایر هنرها تحولاتی صورت گرفت. اما این تغییرات بیشتر از ساختار درونی آن، در تزئین قفل‌ها بود و قفل‌ها عموماً با اشکال مختلفی مانند اشکال حیوانات به‌خصوص شیر ساخته می‌شدند.
«قفل‌های سبک ضریح» یکی دیگر از انواع قفل‌هاست که عموماً برای استفاده در قبور و اماکن مقدس شیعیان استفاده می‌شده است. سبک ساخت این قفل‌ها که معمولاً با کتیبه‌ای برای بیان تعلق مکانی آن‌ها همراه بوده در دوره صفوی دچار تغییراتی می‌شود. قفل‌های سبک ضریح در این دوره به صورت تخت درآمده و با تزئیناتی مانند گل‌های شاه عباسی مشـبک‌کاری همراه می‌شود. تغییر دیگر هنر قفل‌سازی در این دوره، مرسوم شدن ساخت قفل‌هایی از جنس طلا و نقـره است که «قفل آویز زرین ضریح حرم مطهر امام رضا(ع)» نیز که در ادامه به معرفی آن خواهیم پرداخت یکی از این موارد است.
قفلی که وقف ضریح امام رضا(ع) شد
همان‌طور که گفته شد قفل‌های صفوی عموماً حاصل درهم آمیختگی فلزاتی است که دستان هنرمند صنعتگران ایرانی روی آن، نقش‌های زیبا و... نشانده است. قفل آویز زرین ضریح حرم مطهر امام رضا(ع) نیز به سبب شکل بدنه و کمان هاله‌ای شکل آن، یکی از این انواع قفل محسوب می‌شود. قدمت این قفل که در تاریخ ۱۳۱۷ قمری وقف شده، به ۱۰۶۴ قمری می‌رسد. این قفل زرین مستطیل شکل که ابعادی به طول ۱۴۴/۴، عرض ۹/۲ سانتیمتر و قطر ۲/۳ دارد، توسط جواد الحسینی و احتمالاً در اصفهان ساخته شده است. جنس آن هم مانند بسیاری دیگر از قفل‌های اماکن مذهبی از طلا با ترکیبی از سایر فلزات و دستگاه داخلی آن از جنس فولاد است.
وضعیت کلی ساختار آن که از نوع فلز خاردار است تقریباً سالم اما بدون کلید است. سازنده آن را با فن ریخته‌گری و تراشکاری ساخته و با قلم‌زنی قالبی برجسته‌کاری و میناکاری تزئین کرده است.
از نظر ظاهری قفل را می‌توان به سه بخش کمانه، بدنه و تاج تقسیم کرد. در دو طرف قفل، نقـش گل و برگ (اسلیمی) حک شده که به حلقه‌هایی برجسـته ختـم می‌شـود. یـک طرف بـه صورت ممتد ادامه می‌یابد و سمت دیگر جدا شده است که عمل باز شـدن قفل را انجام می‌دهد. بدنه این قفل مستطیل شکل چهار وجه دارد. وجه پشت و روی آن دارای دو قاب تزئینی است که کتیبه‌هایی به شرح زیر روی آن حک شده است: کتیبه بالا «به تاریخ عمران آن گفت هاشم» کتیبه پایین «باین قفل بگشا مهمات جان را».
در سمت دیگر قفل نیز دو قاب کتیبه بدین شرح وجود دارد: کتیبه بالا «جواد الحسین باین قفل زرین» کتیبه پایین «شرافت به این قفل دارد انس و جان را». روی وجه پایینی هم برجستگی ترنج مانندی وجود دارد که در مرکز آن شیاری برای ورود کلید تعبیه شده و روی شیار و درست از وسط آن، تاج بالا آمده است. تاریخ ساخت این اثر با توجه به کتیبه آن و رمزگشایی با حروف ابجد مشخص شده است.
قفل آویز زرین ضریح حرم مطهر امام رضا(ع) که با شماره اموال ۱۶۸ در موزه مرکزی آستان قدس نگهداری می‌شود در تاریخ ۱۲ دی ۱۴۰۱ با شماره ۲۳۱۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
نظر شما